Wpływ stanu psychicznego na układ stomatognatyczny – bruksizm

Stres to biologiczny stan napięcia organizmu, wywoływany przez  różne bodźce somatyczne i/lub psychiczne zwane stresorami. W wyniku występowania czynników stresowych organizm uruchamia złożone reakcje przystosowawcze. Stres może mieć pozytywny wpływ na organizm, jeśli występuje krotko, np. odruch oddalania się od miejsca nagłego huku. Jeżeli stres działa długotrwale ma charakter niszczący. Stres wywołuje nie tylko objawy natury psychicznej, ale także objawy ze strony ze strony układu ruchowego, sercowo-naczyniowego, wewnątrzwydzielniczego, odpornościowego, współczulnego i przywspółczulnego.

Stres można podzielić na trzy etapy:
1) Faza wstępna – Etap ten może trwać stosunkowo długo (np. rozmowa kwalifikacyjna, egzamin) lub krócej ( np. nagły huk). Fazę tę kontroluje układ przywspółczulny, głównie poprzez nerw błędny. Dochodzi do zwolnienia pracy układu krążenia oraz przemiany materii.
2) Ostra faza alarmowa – Jest to główny etap reakcji stresowej dominuje układ współczulny. W fazie tej dochodzi do wzrostu ciśnienia i przyspieszenia akcji serca.
3) Faza wypoczynku – Etap ten polega na stopniowym powrocie funkcji układu krążenia i przemiany materii do stanu sprzed wystąpienia reakcji stresowej. Dochodzi do obniżenia napięcia w układzie współczulnym.

W przypadku występowania długotrwałego stresu w organizmie zachodzą zmiany biologiczne nazywane ,, ogólnym zespołem przystosowania”
•  Faza 1 – reakcja alarmowa jest aktywowana przez stresor, a siła obronna organizmu maleje
• Faza 2 – faza odporności – następuje przystosowanie do warunków długotrwałego stresu przez zmianę funkcji wielu narządów, m. in. wzrost ciśnienia, przyspieszenie akcji serca
•  Faza 3 – występuje ogólne wyczerpanie, uczucie ciągłego zmęczenia, dochodzi do obniżenia odporności i częstszego zapadania na choroby, ze względu na niską odporność i upośledzenie funkcji obronnych rośnie ryzyko chorób nowotworowych, ponieważ organizm nie jest w stanie wyeliminować wszystkich nieprawidłowo zmienionych komórek, które powstają każdego dnia.

Długotrwałe sytuacje stresowe wyzwalają stan napięcia emocjonalnego oraz wzmagają napięcie i aktywność mięśniową. Przewlekły wzrost napięcia mięśniowego wywołuje bóle głowy, które lokalizują się najczęściej w okolicach skroni 70%, czoła i ciemienia 65%, pod potylicą  (z tyłu głowy) 46%. Mogą występować także bóle okolic twarzy i szyi oraz stawu skroniowo-żuchwowego. Bóle na tle stanów emocjonalnych mogą pojawiać się w jednej lub kilku  różnych okolicach głowy równocześnie, odosobniony ból głowy obserwuje się tylko w okolicach skroniowej i czołowej. Lokalizacja bólu pokrywa się z umiejscowieniem mięśni żucia:
•    mięśni skroniowych
•    mięśnia naczasznego
•    mięśni skrzydłowych bocznych
•    mięśni skrzydłowych przyśrodkowych
•    mięśni żwaczy
•    mięśni podpotylicznych

Organizm odreagowuje sytuacje stresowe za pomocą reakcji ruchowych – jest to proces odgórnie zaprogramowany. Narząd żucia, który został nadmiernie obciążony silnymi bodźcami wywołującymi stres usiłuje odreagować taką sytuację poprzez wykonanie niecelową czynności ruchowej – parafunkcji. Parafunkcje można podzielić na zwarciowe, które odbywają się poprzez wzajemny kontakt zębów, takie jak ich zaciskanie oraz zgrzytanie nimi; oraz niezwarciowe, które są nawykami ruchowymi i mają miejsce bez wzajemnego kontaktu zębów, takie jak obgryzanie paznokci,skórek wokół paznokci, żucie gumy, nagryzanie przedmiotów, np. ołówków, długopisów itp., oraz  nagryzanie warg. Uważa się, że parafunkcje są odpowiedzialne za schorzenia w obrębie jamy ustnej u 40-50% dzieci oraz 60-80% młodzieży i osób dorosłych.

Występowanie parafunkcji powoduje występowanie następujących grup objawów:
I) Objawy wewnątrzustne
a) zlokalizowane  w uzębieniu i / lub  przyzębiu:
•    dysplazja szkliwa, pęknięcia szkliwa, ubytki klinowe
•    przemieszczanie się zębów
•    złamania zębów z żywą miazgą
•    dolegliwości o objawach podobnych do zapaleń miazgi
•    promieniowanie bólu w wyniku przeciążeń zębów w zwarciu
•    silne starcie zębów (patologiczne)
•    dodatnie testy zwarciowe, zaciskania i/lub zgrzytania zębami
b) umiejscowione poza łukami zębowymi i przyzębiem:
•    ślady nagryzania błony śluzowej policzków i / lub warg
•    odciśnięcia zębów na języku
•    afty
•    uczucie obecności przeszkody
•    ból w czasie połykania
•    mówienie z zaciśniętymi zębami
•    uczucie metalicznego smaku w ustach
•    zaburzenia wydzielania śliny
•    nowotwory tkanek miękkich
c) zlokalizowane w obrębie stawu zębowo-zębodołowego:
•    rozchwianie pojedynczych zębów
•    rozchwianie grup zębów
•    przemieszczenie zębów

II) Objawy w obrębie stawu skroniowo-żuchwowego:
•    zaburzenia ruchomości głów żuchwy (bez objawów akustycznych), wyczuwane jako przeskakiwanie głów wyrostków kłykciowatych żuchwy
•    patologiczne dźwięki np.: trzaski, trzeszczenie
•    bolesność stawu skroniowo-żuchwowego przy ucisku
•    zbaczanie żuchwy w czasie jej odwodzenia i/lub przywodzenia
•    zbaczanie przy wysuwaniu
•    niejednakowy zakres ruchów bocznych żuchwy
•    nadmierna ruchomość żuchwy
•    ograniczenie ruchy żuchwy

Pacjentów z dysfunkcjami układu stomatognatycznego wywołanymi stanem psychicznym można sklasyfikować  w trzech grupach:
Grupa I:
Dysfunkcje wywoływane są przez czynniki zwarciowe pierwotne (przeszkody w prawidłowych kontaktach zębów), co wyzwala odruch zwiększenia napięcia mięśni w celu usunięcia przeszkody poprzez ścieranie, zwykle prowadzi to do silnego starcia, wtórnego nawykowego zaguzkowania (przesunięcia guzków i bruzd w inne miejsca niż występują naturalnie), może dojść także do przemieszczenia przeszkadzających zębów czego wynikiem jest powstanie indywidualnej okluzji. Zaburzenia w okluzji oraz towarzyszący stres prowadzą do powstania bruksizmu, co w przypadku nieleczenia pogłębia się wywołując tendomiopatie (schorzenia mięśni i ścięgien) oraz artropatie (schorzenia stawów) oraz zapalenia.

Grupa II:
Długotrwałe występowanie czynników stresowych wyzwala silne napięcie psychiczne  co doprowadza do nadmiernego napięcia mięśni. Napięcie jest rozładowywane na łukach zębowych poprzez czynność ruchu. Nadmierna czynność mięśni żucia prowadzi do powstania charakterystycznych tarczek starcia.

Grupa III:
Choroby i upośledzenia psychiczne, najczęściej ukrywane depresje, mogą doprowadzić do schorzeń narządu żucia. Pacjenci z chorobami psychicznymi często koncentrują się na zgryzie i łukach zębowych, które uważają za główne źródło swoich dolegliwości. Drobny zabieg stomatologiczny może wywołać u takich osób nerwicę okluzyjną, która objawia się wzmożonym napięciem mięśni żucia, występuje także zgrzytanie i zaciskanie zębów.  Choroby psychiczne są przeciwwskazaniami do terapii okluzyjnej.
Depresji często towarzyszą neuralgie twarzy, okolicy szyjno- piersiowej i okolicy lędźwiowo- krzyżowej a także kserostomia (suchość w jamie ustnej), bóle żołądka, zespół jelita drażliwego oraz przewlekłe bóle głowy odczuwane jako uczucie ucisku.
Ponadto w tej grupie osób częściej notuje się obecność chorób przyzębia oraz gorszą higienę niż u osób bez zaburzeń psychicznych.

Bruksizm
Bruksizm jest rodzajem parafunkcji zwarciowej, polega na nieświadomym zgrzytaniu zębami i ich zaciskaniu, co prowadzi do zaburzania czynności układu  stomatognatycznego. Wyróżnia się dwa rodzaje brusksizmu – centryczny- występujący zwykle w ciągu dnia  który polega na silnym zaciskaniu zębów w zwarciu centrycznym, oraz bruksizm ekscentryczny pojawiający się zwykle nocą, który występuje w czasie snu – głównymi jego objawami jest mimowolne zgrzytanie zębami.
Bruksizm powstaje na skutek działania długotrwałego stresu, zaburzeń ośrodkowego układu nerwowego, nawykowego żucia gumy przez wiele godzin czy żucia jednostronnego. Innymi przyczynami tego schorzenia są nieprawidłowości w kontaktach zębów własnych lub zębów leczonych zachowawczo o  źle wymodelowanych wypełnieniach oraz niewłaściwe ukształtowanie powierzchni koron, mostów lub protez jak i
braki w uzębieniu.
Objawy bruksizmu można podzielić na trzy grupy – objawy ogólnoustrojowe, symptomy ze strony mięśni twarzy i obręczy barkowej oraz objawy ze strony jamy ustnej. Do pierwszej grupy objawów należą bóle głowy, karku, pleców, ucha oraz zaburzenia słuchu, a także zaburzenia wytwarzania śliny przez gruczoły ślinowe. Głównymi objawami ze strony mięśni twarzy i obręczy barkowej są przerosty mięśnia żwacza i mięśnia skroniowego, których wynikiem jest typowa dla tego zespołu zaburzeń   kwadratowa twarz.
Pojawia się także bolesność w okolicy przyczepów mięśni  skroniowego i żwacza oraz wzmożone napięcie mięśni obręczy barkowej, zwłaszcza dotyczy to mięśnia mostkowo-obojczykowo-sutkowego, bóle często promieniują od barku do niższych partii ramion i przedramion. U pacjentów cierpiących na bruksizm w obrębie jamy ustnej pojawiają się tarczki wytarcia, będące konsekwencją silnego ścierania się zębów w wyniku ich nadmiernego zaciskania i zgrzytania. Ponadto występują zgrubienia śluzówki policzków i języka w linii zgryzu o charakterze bliznowatym. Przy myciu zębów często pojawia się krwawienie, ponieważ zwiększenie nacisku i kierunku sił żucia nie jest obojętne dla tkanek przyzębia, stopniowo dochodzi do obnażania się szyjek zębowych a w dalszym etapie do recesji dziąseł, charakterystyczne są ubytki klinowe tkanek przyzębia, głównie dziąseł. Objawy bruksizmu pojawiają się także na języku w postaci odciśniętych sylwetek zębów.
Schorzenie nasila się nocą, ponieważ osoby na nie cierpiące nieświadomie zaciskają mocniej zęby podczas snu, podczas dnia w czasie żucia ma się świadomość kontrolowania siły wzajemnego nacisku łuków zębowych.
Leczenie bruksizmu polega na ustaleniu i  wyeliminowaniu jego przyczyny – najczęściej jest nią stres oraz na terapii za pomocą szyn relaksacyjnych – są to przezroczyste nakładki na zęby, które uniemożliwiają ich zaciskanie, dzięki czemu ryzyko silnego ścierania koron zębów jest ograniczane.

Zaburzenia okluzji
Nadmierne napięcie mięśni może być wyzwalane przy napotykaniu przeszkód w zwarciu, zwłaszcza jeżeli występują przedwczesne kontakty przeszkody zwarciowe  w trakcie  ruchów żuchwy na boki. Zwiększenie napięcia mięśni żucia jest naturalnym odruchem podejmowanym w celu wyeliminowania przeszkody zlokalizowanej na powierzchni zębów poprzez starcie lub nacisk, który przesuwa ząb w korzystniejsze miejsce (może to być proces odwracalny). Ponadto organizm aktywuje mechanizm omijania przeszkód i unika kontaktów zębów przeciwstawnych w miejscu odczuwanego utrudnienia żucia.

Psychogenne bóle głowy
Ten rodzaj bólów głowy spowodowany jest lękami oraz  zwiększeniem napięcia mięśniowego przy długo działającym stresie. Psychogenne bóle głowy lokalizują się głównie w obrębie mięśni czołowych,  potylicznych oraz skroniowych.

Ból ustno- twarzowy
Według badań aż 40% populacji cierpi na częste bóle głowy i okolicy ustno-twarzowej, uważa się, że u wielu osób ból ma podłoże psychogenne, dotyczy to głównie osób  będących pod długotrwałym lub częstym działaniem stresu, hipochondryków, neurotyków, którzy mają skłonność do częstych depresji oraz pacjentów psychotycznych. Dzieje się tak, ponieważ jama ustna i twarz należą do najbardziej unerwionych czuciowo obszarów ciała, a kora mózgowa odbiera bardzo wiele bodźców z tej okolicy i często reaguje poprzez obciążenie mięśni żucia. Ból tej okolicy jest reakcją obronną organizmu zwykle na przeciążenia spowodowane czynnikami stresowymi. Do bólów ustno-twarzowych zaliczają się atypowy ból twarzy, zaburzenia czucia w jamie ustnej, dysfunkcje bólowe stawu skroniowo żuchwowego oraz nietypowe bóle zębów.

Bibliografia:
1.    Zaburzenia czynnościowe narządu żucia, pod red. Teresa Maślanki,Urban&Partner,Wrocław 1997
2.    Kleinrok M.: Zaburzenia czynnościowe układu ruchowego narządu żucia. Sanmedica, Warszawa 1992, wyd. IV.
3.    Artykuł redakcyjny :Wpływ stresu i cech osobowości na dysfunkcje skroniowo-żuchwowe i bruksizm,  Halina Panek, Justyna Śpikowska- Szostak
4.    Shafer’S Textbook Of Oral Pathology, R. Rajendran, B. Sivapathasundharam, wyd. 6. , Elsevier India, 2009
5.    http://www.1800dentist.com/dental-care/stress-and-oral-health
6.    http://www.bioline.org.br/request?rc09022
7.    http://www.psychosoziale-gesundheit.net/seele/Int.2-Zaehne_und_seelische_Stoerung.html