Znaczenie narządu żucia w procesie mowy

Mowa  jest to złożona zdolność nabywana  przez człowieka po urodzeniu, mająca na celu komunikację  za pomocą symboli słownych. Do umożliwienia człowiekowi mówienia  konieczna jest współpraca ośrodka ruchowego mowy w korze mózgowej z ośrodkiem oddychania w pniu mózgowym oraz ze strukturami związanymi z artykulacją i  rezonansem fal dźwiękowych.

Proces mowy

W procesie mowy można wyróżnić dwie główne czynności mechanicznie, które są sterowane przez korę mózgową – wytwarzanie dźwięków w krtani, oraz ich artykulację w jamie ustnej, czyli proces kształtowania poszczególnych głosek, sylab i wyrazów, docelowo układanych w zdania. W czynności artykulacji biorą udział mięśnie narządu żucia, są to mięśnie napinające podniebienie miękkie, które oddzielają jamę nosowo-gardłową od jamy  nosowej i gardła środkowego, co zapobiega przedostawaniu się  pokarmów z jamy ustnej do jamy nosowej i przeciwdziała  powstawaniu wad wymowy, takich jak np. nosowanie  otwarte. Mowa jest końcowym efektem współdziałania wielu narządów z OUN. Czynność narządu żucia jest ściśle skoordynowana z czynnością fizjologiczna obwodowego narządu mowy, w wyniku współdziałania obu narządów możliwe są fonacja (powstawanie głosu), artykulacja, emisja.  W trakcie emisji dochodzi do współpracy  układu rezonansowego  części  twarzowej  czaszki z komorą rezonacyjną zlokalizowaną w klatce piersiowej. Stopień udziału obu komór rezonacyjnych wpływa na wypadkową emisję głosu, w przypadku dużej przewagi rezonatora głowowego mamy do czynienia z głosem piskliwym, natomiast gdy przeważa udział rezonatora piersiowego głos staje się tubalny. Rezonatory powinny pozostawać w równowadze, ponieważ przeciążenia w ich obrębie prowadzą do męczliwości głosu i rozwoju schorzeń krtani. W skład narządu głosu wchodzą efektor obwodowy oraz analizator ośrodkowy, które są ze sobą zespolone za pomocą połączeń nerwowych. Efektor obwodowy składa się z krtani, narządu artykulacyjnego, rezonansowego, dolnych dróg oddechowych i klatki piersiowej. Ponadto zalicza się do niego także układ mięśniowy klatki piersiowej, jamy brzusznej, szyi oraz grzbietu. Analizator ośrodkowy zawiera ośrodki w mózgu zlokalizowane w różnych częściach kory mózgowej, posiada on powiązanie z ośrodkiem słuchu. Proces powstawania dźwięku jest czynnością złożoną. W czasie poprzedzającym fonację OUN otrzymuje informacje z zakończeń czuciowych nerwów,  rozmieszczonych w obwodowej części narządu głosu  o aktualnym stanie i wszystkich części narządu głosu. W OUN następuje porównanie przesłanych informacji z zamierzeniem fonacyjnym oraz z wzorcem pamięciowym konkretnej głoski. W przypadku gdy OUN stwierdzi, że narząd głosu nie przygotowany do wykonania zamiaru fonacyjnego, przesyłany jest nakaz skorygowania niedokładności w układzie poszczególnych części narządu głosu, np. napięcia mięśni krtani. Następnie wykonywana jest ponowna kontrola, a ośrodkowy układ czuciowy wysyła bodziec do rozpoczęcia fonacji. Fonacja jest początkowym procesem dźwiękotwórczym, ma miejsce w krtani. W procesie fonacji uczestniczą mięśnie oddechowe. Rozkurcz przepony, skurcz mięśni oddechowych i mięśni tłoczni brzusznej powodują przepływ strumienia powietrza przez krtań, które rozwiera i wprawia w drgania struny głosowe. Kolejną czynnością jest artykulacja, czyli przekształcanie powietrza wydychanego na głoski poprzez czynności obwodowego narządu mowy (jamy gardłowej, ustnej, nosowej i zespołu komór rezonacyjnych). Po procesie artykulacji następuje emisja głosu, która jest procesem złożonym zachodzącym pomiędzy fonacją, artykulacją i oddychaniem w połączeniu rezonansem przestrzeni rezonacyjnych części twarzowej czaszki, krtani i klatki piersiowej.Mowa ludzka powstaje w wyniku połączenia podstawowych jednostek mowy – głosek w sylaby, które następnie łącząc się tworzą wyrazy i zdania. Głoski można podzielić na samogłoski i spółgłoski. Wszystkie samogłoski są udźwięcznione. Wśród spółgłosek wyróżniamy spółgłoski dźwięczne, które powstają łącznie z wibracją strun głosowych oraz bezdźwięczne, które są wynikiem tarcia powietrza przepływającego przez komory rezonansowe. Rozwój obwodowego narządu mowy i narządu żucia są wzajemnie zintegrowane. Gałęzią medycyny zajmującą się głosem, mową i słuchem jest foniatria.Rozwój głosu i mowy oraz czynność narządu artykulacyjnego są ściśle związane z procesami fizjologicznymi przebiegającymi w obrębie narządu żucia.

Rozwój głosu i mowy można podzielić na trzy główne etapy:
•    okres melodii – czas od pierwszego krzyku dziecka wraz z gaworzeniem
•    okres wyrazu
•    okres zdania

W każdym etapie uwzględnia się wiek, skalę głosu, i występowanie akcentów mowy. Skala głosu zmienia się wraz z wiekiem, co ma związek z rozwojem krtani, największy rozwój krtani, a c za tym idzie skali głosu ma miejsce w okresie dojrzewania.
U zdrowych osób dorosłych, które mają zachowaną prawidłowa czynność słuchu, artykulacja zależna jest od sprawnego współdziałania wszystkich elementów anatomicznych narządu artykulacyjnego – warg, żuchwy, języka i podniebienia miękkiego.

W foniatrii wyróżnia się trzy podstawowe strefy artykulacyjne:
•    w strefie pierwszej znajdują się wargi i powierzchnie wargową zębów przednich, jest ona odpowiedzialna za powstawanie spółgłosek: p, b, m, w, f
•    strefa druga obejmuje koniec języka, jego trzon oraz podniebienie twarde, następuje tu artykulacja spółgłosek: d, t, n, ń, s, ś, sz, c, ć, cz, z, ż, dz, dż, r, l, ł, j
•    do strefy trzeciej należą nasada języka, podniebienie miękkie i tylną część gardła, powstają w niej spółgłoski: k, g, ch, h

Powstawanie zaburzeń mowy w obrębie narządu artykulacyjnego może być spowodowane uszkodzeniem warg, zębów, języka oraz podniebienia twardego i miękkiego. W wyniku przesunięcia miejsc artykulacji, powstania przestrzeni niefizjologicznych przez które przechodzi strumień powietrza z krtani dochodzi do utraty wyrazistości głosek, przez co mowa staje się trudna do zrozumienia lub całkowicie niezrozumiała, w zależności od zasięgu ubytków tkanek. Wyróżnia się cztery podstawowe typy wad wymowy, w zależności od miejsca dotkniętego nieprawidłowa artykulacją:
•    dysglossia labialis
•    dysglossia dentalis
•    dysglossia lingualis
•    dysglossia palatalis

Dysglossia labialis
Dysglosja wargowa dotyczy okolicy warg, powstaje najczęściej w wyniku jednostronnego  porażenia nerwu twarzowego, urazów i oparzeń warg, a także ich rozszczepów. Wada ta prowadzi do nieprawidłowego wymawiania głosek wargowych, czyli p, b, w, f, m.

Dysglossia dentalis
Dysglosja zębowa jest konsekwencją wadi zgryzu lub wad zębowych,  o różnym stopniu zaawansowania. Z powodu nieprawidłowości w budowie, ilości i wzajemnych kontaktach zębów dochodzi do zaburzeń artykulacyjnych w okolicy zębów siecznych szczęki. Najczęściej pojawiającą się  wadą w tym rodzaju dysglosji jest seplenienie (sigmatismus) – polegające na niepoprawnym wymawianiu głoski s. U osób, które utraciły górne zęby sieczne pojawiają się także świsty, zwłaszcza przy wymawianiu zgłosek s powstaje sz, a przy wymawianiu c dźwięk przypomina zgłoskę cz, jest to wynikiem tego, że artykulacja głoski c jest połączeniem głosek t oraz s. Wady zgryzu oraz uszkodzenia zębów przednich mogą zaburzać powstawanie głosek t, d, n.

Dysglossia lingualis
Dysglosja językowa jest konsekwencją nadmiernego zwiększenia lub zmniejszenia wymiarów języka, np. w makro- i mikroglosji, którym może towarzyszyć niedorozwój umysłowy, a także w wyniku urazów mechanicznych i termicznych języka, np. oparzeń. Czynnikiem wpływającym na artykulację głosek językowych jest ponadto długość jego wędzidełek. U osób ze zbyt krótkim lub nadmiernie przyrośniętym wędzidełkiem języka występuje wada przy wymawianiu głoski r. Jeżeli ruchy języka są ograniczone to dochodzi do utrudnienia wymowy spółgłosek z drugiej strefy artykulacyjnej oraz samogłosek e i ę. Oparzenia i okaleczenia w obrębie trzonu i nasady języka prowadzą do zaburzenia wymowy wielu głosek jednocześnie, wyjątkiem jest samogłoska a, która jest jedyną głoską, którą można wypowiedzieć bez udziału języka.

Dysglossia palatalis
Dysglosja podniebienna obejmuje zaburzenia artykulacji wynikające z urazów nabytych lub wad wrodzonych w obrębie podniebienia twardego i miękkiego. W warunkach fizjologicznych podniebienie oddziela jamę ustną od nosogardzieli. W patologiach podniebienia twardego i miękkiego zauważalna jest niepoprawna barwa artykułowanych głosek ustnych. Oprócz wad podniebienia na barwę głosek wpływa także stan jamy nosowej – jeżeli jama nosowa jest niedrożna np. w wyniku opuchnięcia śluzówki w przebiegu nieżytu nosa (kataru) czy polipów jamy nosowej dochodzi do zniekształcania wymawianych dźwięków –  nosowanie zamknięte (rhinolalia clausa). Inną wadą jest nosowanie otwarte (rhinolalia aperta), które jest konsekwencją uszkodzenia podniebienia kostnego oraz mięśni budujących podniebienie miękkie. Wady budowy podniebienia można podzielić na dwie podstawowe grupy:

a) wady nabyte, do których należą:
•    ubytki podniebienia,
•    niewydolność mięśni podniebienia np. po zabiegach chirurgicznych w okolicy migdałków podniebiennych,
•    porażenie mięśni podniebienia w przebiegu chorób zakaźnych,
•    miastenia

b) wady wrodzone, do których zaliczamy:
•    rozszczepy podniebienia,
•    rozszczepy podśluzówkowe podniebienia,
•    wrodzony niedorozwój podniebienia (podniebienie wrodzone krótkie)
•    asymetrie podniebienia miękkiego i twardego

Oprócz wad podniebienia, języka, warg oraz zębów i zgryzu przyczyną defektów wymowy mogą być także niesprawne mięśnie artykulacyjne oraz upośledzenie słuchu. Niewystarczającą sprawność mięśni można poprawić w wyniku stosowania ćwiczeń, o ile wady nie są spowodowane uszkodzeniem ich unerwienia. Korekta wad słuchu realizowana jest zwykle za pomocą aparatów słuchowych – poprawa słuchu usprawnia czynność kontroli artykulacji dźwięków.

Bibliografia:
1.    Grosfeldowa O.: Fizjologia narządu żucia, PZWL, Warszawa 1981
2.    Konturek S.: Fizjologia człowieka, Urban & Partner, Wrocław 2007