Wiek zębowy – ważny wskaźnik rozwojowy

Wiek zębowy jest jednym ze wskaźników rozwojowych, na podstawie którego można określić wiek biologiczny człowieka. Jest to parametr uznawany za jeden z najbardziej wiarygodnych dla ustalenia wieku metrykalnego/chronologicznego, gdyż procesy rozwoju zawiązków zębowych i wyrzynania się zębów są dość odporne na działanie czynników środowiskowych (co nie oznacza jednak, że nie mają one nań wpływu – bo mają). Z powodu stabilności i przewidywalności wspomnianych procesów jest to wskaźnik niezwykle istotny nie tylko w stomatologii czy ortodoncji, ale również w wielu dziedzinach medycyny ogólnej, między innymi w pediatrii czy endokrynologii, a także w antropologii czy archeologii.

Do czego przydaje się określenie wieku zębowego?

Informacja o wieku zębowym wykorzystywana może być do:

• określania wieku biologicznego u osób żyjących lub zmarłych;
• planowania i podejmowania określonych działań diagnostycznych i leczniczych;
• identyfikacji – osób zaginionych, zwłok lub szczątków ludzkich o nieznanej tożsamości, a także imigrantów lub osób nielegalnie przebywających w danym kraju;
• określenia wieku chronologicznego – przydatne szczególnie w archeologii, kiedy trzeba uporządkować odnalezione liczne szczątki w sposób chronologiczny;
• oceny rezultatów leczenia;
• oceny, czy rozwój dziecka bądź osoby młodocianej przebiega prawidłowo.

Wiek zębowy w stomatologii

Wiek zębowy ma duże znaczenie dla planowania leczenia stomatologicznego bądź wymagającego współpracy wielu specjalistów z zakresu stomatologii i medycyny. Jednak jego określenie jest wyjątkowo ważne dla terminu rozpoczęcia i sposobu prowadzenia leczenia ortodontycznego u osób w wieku rozwojowym. U dzieci występuje bowiem tzw. skok wzrostowy, w trakcie którego w organizmie w krótkim czasie i w bardzo dużym tempie zachodzi szereg zmian biologicznych, związanych z dojrzewaniem i wzrostem. Dobre skorelowanie terapii ze skokiem wzrostowym pacjenta może przyspieszyć korekcję wad zgryzu z wykorzystaniem aparatów ortodontycznych i maski twarzowej, a nawet uchronić pacjenta przed koniecznością przeprowadzenia ortodontycznego zabiegu chirurgicznego.

Jak określa się wiek zębowy?

Lekarz określa wiek zębowy na podstawie danych, jakich dostarczają:

• oględziny jamy ustnej;
• analiza pantomogramu.

Pantomogram jest źródłem danych na temat zębów, które już wyrosły w jamie ustnej, ale także uwidacznia zawiązki zębów stałych i ich stadium rozwojowe oraz resorpcje zębów mlecznych. Umożliwia też ocenę stopnia mineralizacji zębów.

Najbardziej precyzyjnie wiek zębowy daje się oszacować u dzieci i młodzieży, ponieważ w wieku rozwojowym zachodzi w szybkim tempie wiele różnych zmian biologicznych, które umożliwiają wytyczenie pewnych cech charakterystycznych dla konkretnego okresu rozwoju. Ponieważ po zakończeniu okresu rozwojowego spada szybkość zmian biologicznych, jakie zachodzą w organizmie, dlatego w populacji osób dorosłych wiek zębowy oceniany jest nieco inaczej niż u dzieci, a mianowicie w oparciu o zmiany, jakie zachodzą w zębach wskutek żucia czy też analizując zaniki fizjologiczne (inwolucje).

Wiek zębowy – historia i teraźniejszość

Istnieją różne metody oceny wieku zębowego – jakościowe bądź ilościowe, oparte na czasie wyrzynania określonych grup zębów oraz takie, w którym bierze się pod uwagę proces mineralizacji zawiązków zębowych. Pierwsze z nich pojawiły się już pod koniec XIX wieku, ale najwięcej systemów oceny wieku zębowego opracowano w II połowie XX wieku – ponieważ wtedy upowszechniły się badania radiologiczne.

Jednym z pierwszych kompletnych sposobów oceny wieku zębowego – u dorosłych – była metoda jakościowa, opracowana przez Gustafsona. Oparta była na ocenie sześciu charakterystycznych struktur zęba, takich jak atrycja powierzchni żujących, stopień zaawansowania resorpcji wyrostka zębodołowego, apozycja cementu korzeniowego, odkładanie zębiny wtórnej, resorpcja wierzchołka korzenia, ocena prześwitu korzeniowego. W latach 90. XX wieku metoda ta została uproszczona. Po modyfikacji ocenę wieku zębowego oparto o analizę dwóch cech: stopnia zaawansowania resorpcji wyrostka zębodołowego i transparencji zębiny korzeniowej zębów korzeniowych, gdyż zębina wtórna w obrębie tkanek korzenia zębowego odkłada się po 20. roku życia, czyli w okresie, kiedy kończy się wiek rozwojowy. Dalsze modyfikacje doprowadziły do powstania metody, w której dodatkowo bierze się pod uwagę przynależność do konkretnej subpopulacji. Udowodniono bowiem, że wiek biologiczny i  pochodzenie człowieka mają wpływ na dokładność oceny wieku zębowego u konkretnej osoby w momencie śmierci. Wprowadzono również do oceny wieku zębowego nowy parametr w postaci oceny długości korzenia zębowego.

Jedyną stosowaną obecnie ilościową metodą oceny wieku zębowego jest metoda Cameriere’a – polega ona na oszacowaniu wieku zębowego w zębach z niezakończonym rozwojem na podstawie pomiarów długości zębów oraz szerokości wierzchołków 7 stałych zębów w żuchwie po stronie lewej[1].

Metody wyznaczania wieku zębowego

Większość metod służących ocenie wieku zębowego w okresie rozwojowym opiera się głównie o obserwacje i ocenę zawiązków zębów w łuku dolnym, ponieważ na zdjęciu pantomograficznym lepiej widać zawiązki zębów żuchwy, a ponadto zawiązki zębów w żuchwie rozwijają się szybciej niż w szczęce. Wyjątkiem są trzecie zęby trzonowe (zęby mądrości), rozwijające się najpierw w łuku górnym u mężczyzn.

U osób dorosłych do oceny wieku zębowego wykorzystuje się metody:

• morfologiczne – wymagają wykonania ekstrakcji zęba, który następnie badany jest pod mikroskopem; ocenie poddaje się stopień jego zużycia wraz z wiekiem, a także cement korzeniowy, zębinę wtórną i cechy korzenia zębowego;
• biochemiczne – wymagają ekstrakcji zęba; ocenia się stopień zachodzącej z wiekiem przemiany jednego z aminokwasów – kwasu L-asparaginowego w D-asparaginowy;
• radiologiczne – ocenia się proporcje między wybranymi pomiarami zębów oraz rozwój trzecich zębów trzonowych[2].

Metody oparte na czasie wyrastania zębów mlecznych i stałych

Przez długi czas były jedynymi sposobami określania wieku zębowego.

Zalety tych metod:

• szybkość oceny;
• nieinwazyjność oceny.

Wady tych metod:

• niedokładność, ponieważ przedział wiekowy wyrzynania się zębów mlecznych i stałych jest szeroki;
• długie odstępy czasowe między wyrzynaniem się zębów mlecznych i następujących po nich zębów stałych;
• duża indywidualność czasu wyrzynania się konkretnych sztuk czy rodzajów zębów u różnych osób;
• trudność w określeniu czasu przebicia się wyrastającego zęba przez dziąsło;
• różne długości czasu między wyrośnięciem zęba a osiągnięciem płaszczyzny zgryzowej w poszczególnych grupach zębów.

Do tych metod zaliczamy dwa typy ocen:

• metoda radiologiczna – wiek zębowy ocenia się poprzez porównanie indywidualnego rozwoju uzębienia widocznego na zdjęciu pantomograficznym pacjenta i danych zawartych w tabelach ząbkowania Schoura i Masslera, w których opisane są chronologicznie stadia rozwojowe uzębienia począwszy od 5. miesiąca życia płodowego do 35. roku życia;
• metody kliniczne – ocenia się tutaj czas i kolejność wyrzynania się zębów stałych albo do tych parametrów dodaje się jeszcze ocenę liczby wyrośniętych zębów stałych; do określenia wieku zębowego wykorzystuje się tabele i siatki centylowe, w których zawarte są dane na temat przeciętnego czasu wyrzynania się zębów[3].

Metody oparte na ocenie mineralizacji zawiązków zębowych

Wykorzystuje się tutaj analizę zdjęć pantomograficznych. Najpopularniejszą jest metoda Demirijana, w której wyróżniono 8 stadiów rozwojowych zawiązków zębów pod kątem ich mineralizacji. Stadia te oznaczono kolejnymi literami alfabetu: od A (powstanie punktów mineralizacji), po H (zamknięcie otworu wierzchołkowego)[4]. Jest to popularna metoda służąca wyznaczeniu wieku zębowego u dzieci i młodzieży między 3. a 17. rokiem życia. Ocenie poddawane są: kształt komory i kanału, stopień uformowania szkliwa oraz zębiny (osobno dla zębów jedno- i wielokorzeniowych), na które nie mają wpływu czynniki miejscowe, takie jak np. istnienie zębów nadliczbowych, ankyloza czy przedwczesna utrata zęba mlecznego[5].

Wyznaczenie wieku zębowego – nie ma metody uniwersalnej

Trzeba pamiętać, że wskazywane w podręcznikach i tabelach terminy i kolejność wypadania i wyrzynania się zębów to uznawane za prawidłowe wytyczne orientacyjne. Zęby jednak mogą wypadać i wyrastać w różnej kolejności i w różnych terminach u różnych osób – dotyczy to zarówno garnituru zębów mlecznych, jak i stałych. Może to wynikać z czynników genetycznych, toczących się chorób w organizmie, stopnia odżywienia lub niedożywienia organizmu, przynależności do rasy, a nawet klimatu, w którym żyje człowiek. Zatem na wiek zębowy mogą mieć wpływ rozmaite czynniki zewnętrzne i wewnętrzne. Dlatego nie ma metody uniwersalnej dla wyznaczania wieku zębowego, a każdy z będących w użyciu sposobów ma wady i zalety. Ponieważ różne czynniki mogą mieć pewien wpływ na wiek zębowy, dlatego istnieją rozmaite modyfikacje podstawowych wersji metod wyznaczania tego wskaźnika w zależności od badanej subpopulacji. Przykładowo: opracowano tabele, które służą do określania wieku zębowego osobno dla płci żeńskiej i osobno dla płci męskiej, ponieważ zaobserwowano wpływ płci na formowanie się zawiązków zębów. Odkryto bowiem, że u płci żeńskiej proces ten zachodzi wcześniej (automatycznie będzie miało to przełożenie na określenie wieku zębowego).

Na brak uniwersalnej metody określania wieku zębowego ma wpływ i to, że sposoby, które przez długi czas były powszechnie wykorzystywane, z czasem mogą tracić na znaczeniu. Powodem może być opracowanie nowych metod określania wieku zębowego, czy też zmiany, jakie z upływem lat obserwuje się w niektórych typowych dotychczas parametrach rozwoju uzębienia, np. notowane w ciągu ostatnich dekad przyspieszone wyrzynanie określonych grup zębów bądź przyspieszone dojrzewanie w zakresie wieku zębowego.

Przypisy:
[1]http://www.czytelniamedyczna.pl/6416,porownanie-ocen-wieku-zebowego-metoda-camerierea-oraz-zmodyfikowana-metoda-camer.html
[2]https://www.researchgate.net/publication/291343131_Dental_Age_Estimation_Methods_A_Review
[3]Sobieska E. i in., Metody oceny wieku zębowego u pacjentów w wieku rozwojowym – przegląd piśmiennictwa, Forum Ortodontyczne, 2015, t. 11, nr 1, 36-48.
[4]https://podyplomie.pl/stomatologia/23521,germektomia-kiedy-decydowac-sie-na-zabieg?page=2
[5]Domańska R. i in., Wiek zębowy, wiek kostny, wiek chronologiczny – przegląd piśmiennictwa, Forum Ortodontyczne 2016, t. 12, nr 1, 15-28.