Zasady aseptyki i antyseptyki w stomatologii

Prawidłowa higiena jamy ustnej i przestrzeganie zasad aseptyki i antyseptyki okołozabiegowej należy do podstawowych wyznaczników jakości opieki medycznej i ma kluczowe znaczenie w profilaktyce zakażeń w stomatologii.

Aseptyka i antyseptyka – pojęcia podstawowe

Antyseptyka to postępowanie zapobiegające zakażeniom przez stosowanie środków chemicznych, które niszczą lub zahamowują rozwój drobnoustrojów (np. odpowiednie przygotowanie pola operacyjnego). Aseptyka natomiast oznacza postępowanie niedopuszczające do zakażenia drobnoustrojami środowiska, sprzętu, materiałów i pacjentów – najczęściej polega na wyjaławianiu narzędzi i materiałów. Do aseptyki zalicza się:

• dezynfekcję i sterylizację, prawidłowe (zgodne z procedurami) przechowywanie/transport sterylnych narzędzi i materiałów
• stosowanie jednorazowych, odkażonych lub sterylnych przedmiotów (dla każdego pacjenta)
• odpowiednie niszczenie skażonego materiału
• używanie sprzętu jednorazowego, odzieży ochronnej, rękawiczek jednorazowych, maseczek ochronnych, przyłbic ochronnych (środków ochrony indywidualnej) i przestrzeganie higieny osobistej.

Ze względu na ryzyko zakażenia sprzęt medyczny dzieli się na:

• krytyczny – urządzenia, przedmioty wysokiego ryzyka, przecinające ciągłość skóry/błon śluzowych, wprowadzane do krwi lub wchodzące w kontakt z jałowymi tkankami organizmu (jak narzędzia chirurgiczne, cewniki do jam ciała, implanty, endoskopy) – przed użyciem powinny być bezwzględnie jałowe
• półkrytyczny – urządzenia średniego ryzyka, stosowane do zabiegów na błonach śluzowych nieuszkodzonych – powinny być sterylne (jeśli to możliwe) lub poddane dezynfekcji wysokiego stopnia (eradykacji)
• niekrytyczny – przedmioty niskiego ryzyka, wchodzące w kontakt tylko ze skórą nieuszkodzoną – wymagana dezynfekcja średniego lub niskiego stopnia (nie muszą być sterylne).

Wiele uwagi poświęca się również zakażeniom związanym z opieką zdrowotną (HCAI, health care-associated infection) – występującym w związku z udzieleniem świadczeń zdrowotnych (w szpitalu lub innej placówce opieki zdrowotnej) w przypadkach, w których:

• choroba nie była w okresie wylęgania podczas udzielania świadczenia
• choroba wystąpiła po udzieleniu świadczenia w czasie nieprzekraczającym najdłuższego okresu wylęgania danej choroby.

HCAI mogą dotyczyć pacjentów i personelu medycznego. Kryteria rozpoznawania zakażeń związanych z opieką zdrowotną (w celu ich monitorowania, prowadzenia statystyk i raportowania) zostały ujednolicone w UE i krajach współpracujących – w oparciu o definicje opracowane przez zespół ekspertów Europejskiego Centrum Zapobiegania i Kontroli Chorób (ECDC, European Centre for Disease Prevention and Control).

Procedury higieny rąk w opiece zdrowotnej

Zgodnie z monitami Światowej Organizacji Zdrowia (WHO), kluczową rolę w zapobieganiu zakażeniom HCAI odgrywa higiena rąk; pracownicy ochrony zdrowia są zobowiązani przestrzegać wytycznych WHO dotyczących higieny rąk w opiece zdrowotnej.

Podstawowe procedury higieniczne obejmują mycie rąk wodą z mydłem i dezynfekcję środkiem na bazie alkoholu. Higieniczne mycie rąk oczyszcza skórę rąk i częściowo eliminuje florę przejściową i stałą. Według szacunków, mycie rąk z zastosowaniem detergentów może 100-krotnie zredukować florę przejściową, a wcieranie w skórę preparatów z alkoholem (wykazujących aktywność przeciwdrobnoustrojową) zmniejsza liczbę bakterii flory przejściowej ok. 10 tys. razy.

Higieniczne mycie rąk zmniejsza florę przejściową, ale nie narusza stałej flory skóry. Natomiast chirurgiczna antyseptyka rąk (chirurgiczne przygotowanie rąk, antyseptyczne mycie/odkażanie rąk) przed zabiegiem chirurgicznym ma na celu eliminację flory przejściowej flory i redukcję stałej flory skóry. Antyseptyka tego rodzaju wykazuje długotrwałe działanie przeciwdrobnoustrojowe.

Chirurgiczne czyszczenie rąk polega na przedoperacyjnym przygotowaniu rąk za pomocą mydła antybakteryjnego i wody. Chirurgiczne odkażanie rąk odnosi się do zastosowania preparatu bezwodnego do odkażania rąk na bazie alkoholu.

Wg WHO procedury higieny rąk („pięć momentów higieny rąk”)[1] powinny być wykonywane:

1. przed kontaktem z pacjentem
2. przed czystą/aseptyczną procedurą
3. po ekspozycji na płyny ustrojowe
4. po kontakcie z pacjentem
5. po kontakcie z otoczeniem pacjenta.

Stosowanie rękawic nie zastępuje higieny rąk z zastosowaniem preparatów wcieranych w skórę (procedury higieny rąk należy wykonywać przed założeniem rękawic i po ich zdjęciu).

Rękawic należy używać w każdym przypadku, w którym może dojść do kontaktu z krwią lub innym potencjalnie zakaźnym materiałem, błoną śluzową, naruszoną powłoką skóry. Po zakończeniu czynności rękawice powinno się zdjąć. Rękawice należy zmieniać:

• przy przeprowadzaniu różnych procedur u tego samego pacjenta
• przed kontaktem z następnym pacjentem.

[1] WHO Guidelines on Hand Hygiene in Health Care: First Global Patient Safety Challenge Clean Care Is Safer Care. Geneva: World Health Organization; 2009.