Ruchy żuchwy: boczne, zwierania/rozwierania i wysuwania/cofania

W ostatnich dekadach obserwuje się stały wzrost liczby pacjentów z zaburzeniami czynnościowymi układu stomatognatycznego, którzy zgłaszają się po pomoc stomatologiczną. Do kluczowych elementów klinicznej oceny czynnościowej układu stomatognatycznego (zwłaszcza układu mięśniowego i stawów skroniowo-żuchwowych) należy ocena ruchów żuchwy: pionowych (opuszczania/unoszenia żuchwy), przednio-tylnych (wysuwania i cofania żuchwy), bocznych (prawo- i lewostronnych).

Ruchy opuszczania i unoszenia żuchwy (rozwierania i zwierania)

Ruch opuszczania żuchwy (odpowiadający otwieraniu ust) zachodzi w czasie skurczu mięśni: skrzydłowych bocznych dolnych, żuchwowo-gnykowych, bródkowo-gnykowych i dwubrzuścowych. Wówczas głowy stawowe ulegają przesunięciu na szczyt guzków stawowych, a krążki stawowe ślizgają się ku przodowi. Początkowo to tzw. ruch zawiasowy (obrotowy – obrót głowy stawowej żuchwy w stawie skroniowo-żuchwowym) odbywający się między głowami stawowymi i krążkami stawowymi. Drugą składową ruchu głowy stawowej (drogi stawowej) jest ruch ślizgowy do przodu: przesunięcie głów stawowych wraz z krążkami po stokach guzków stawowych.

Ruch unoszenia żuchwy (zamykanie ust) następuje w czasie skurczu mięśni: żwaczy, mięśni skrzydłowych przyśrodkowych, skrzydłowych bocznych górnych i skroniowych. W pierwszej fazie ruchu głowy stawowe przesuwają się wraz z krążkami stawowymi ze szczytu guzków stawowych ku podstawie. Dalsze unoszenie żuchwy zachodzi przy ruchu ślizgowym ku tyłowi i ruchu zawiasowym głów stawowych.

Ruchy wysuwania i cofania żuchwy (protruzyjne i retruzyjne)

Wysuwanie żuchwy (ruch protruzyjny) zachodzi podczas skurczu mięśni skrzydłowych bocznych dolnych, mięśni żwaczy i mięśni skroniowych. Ruch żuchwy ku przodowi w kontakcie zębów przeciwstawnych powinno poprzedzać wstępne obniżenie żuchwy (eliminacja zaklinowania guzkowego i zachodzenia siekaczy).

Podczas wysuwania żuchwy głowy żuchwy przemieszczają się ku dołowi i do przodu (ruch ślizgowy między powierzchnią stawową guzka na kości skroniowej a krążkiem), obracając się jednocześnie dookoła własnej osi (ruch obrotowy między krążkiem stawowym a powierzchnią głowy żuchwy).

Na ruch siekaczy dolnych składa się ślizg w dół i do przodu, po powierzchniach podniebiennych górnych siekaczy, aż do zetknięcia ich brzegów siecznych. W czasie ruchu żuchwy do przodu przedni punkt żuchwy opuszcza się bardziej niż punkty w okolicy trzonowców, co skutkuje utratą kontaktu dolnych trzonowców z górnymi (odstęp między nimi zwiększa się wraz z głębokością zachodzenia zębów przednich). To tzw. fenomen Christensena.

Cofanie żuchwy (ruch retruzyjny) z pozycji wysunięcia maksymalnego zachodzi na skutek skurczu obustronnego włókien tylnych mięśni skroniowych i włókien przyśrodkowych mięśni żwaczy, mięśni dwubrzuścowych, mięśni bródkowo-gnykowych i mięśni żuchwowo-gnykowych, również mięśni skrzydłowych bocznych górnych. Przesunięcie głów stawowych wraz z krążkami odbywa się ku górze i ku tyłowi, z jednoczesnym obrotem wokół własnej osi (droga stawowa składa się z ruchu ślizgowego i obrotowego).

Ruchy boczne żuchwy

Ruchy boczne żuchwy to przesunięcia następujące w wyniku jednostronnego skurczu mięśnia skrzydłowego bocznego dolnego i mięśni współdziałających (mięśnia żuchwowo-gnykowego tej samej strony ­– w przypadku ruchu o zwiększonych zakresie i sile, mięśni unoszących żuchwę – przy ruchu w kontakcie okluzyjnym zębów dolnych i górnych). Za ruch powrotny żuchwy odpowiadają mięśnie skrzydłowe przyśrodkowe i/lub mięśnie żuchwowo-gnykowe przeciwnej strony.

Ruch stawowy w czasie przesunięcia bocznego zależy od kierunku ruchu: głowa stawowa po stronie, w którą odbywa się przesunięcie, obraca się wokół swojej osi pionowej, na boki i czasem ku tyłowi; natomiast głowa stawowa po stronie przeciwnej przesuwa się ku przodowi, do wewnątrz, na guzek stawowy.

Strona pracująca, czynna (strona laterotruzji) to strona, w którą odbywa się ruch żuchwy. Strona przeciwna zaś to tzw. strona balansująca – niepracująca, bierna (strona mediotruzji).

W czasie ruchów bocznych zęby górne i dolne po stronie pracującej pozostają w kontakcie w obrębie kłów (prowadzenie kłowe) lub zębów bocznych (prowadzenie grupowe). Ale po stronie balansującej (gdzie głowa żuchwy przesuwa się na guzek stawowy) zęby przeciwstawne oddalają się od siebie.

Ruch żuchwy po stronie pracującej to tzw. laterotruzja, czyli ruch żuchwy w kierunku bocznym, z oddaleniem od linii środkowej w rzucie na płaszczyznę horyzontalną. Ruch żuchwy po stronie balansującej, mediotruzja, także odnosi się do ruchu żuchwy w kierunku bocznym, ale z przybliżeniem do linii środkowej w rzucie na płaszczyznę horyzontalną.

W praktyce (podczas ustawiania zębów w protezach całkowitych) zastosowanie ma okluzja wybalansowana – typ okluzji, w którym zachodzi wielopunktowy, równoczesny kontakt zębów w trakcie wszystkich ruchów żuchwy: po stronie laterotruzji i mediotruzji.