Wykorzystanie stomatologii w kryminalistyce i sądownictwie

Stomatologia sądowa jest mało znaną powszechnie nauką, która wykorzystuje wiedzę z zakresu zdrowia i patologii jamy ustnej w celu służenia pomocą sądownictwu. Wiedza rzeczoznawców z tej dziedziny jest stosowana zwłaszcza podczas identyfikacji szczątków ludzkich oraz w wykrywaniu przemocy, szczególnie w przypadkach, gdy jej ofiarami padają dzieci. Ale nie tylko specjaliści w tej dziedzinie zgłaszają przypadki naruszenia praw dziecka/człowieka. Zdarza się, że przypadki użycia przemocy wobec najmłodszych zauważane są w czasie zwykłej wizyty w gabinecie stomatologicznym – w razie podejrzenia urazów pochodzenia nieprzypadkowego lekarz stomatolog jest prawnie i etycznie zobowiązany do zgłoszenia takiego przypadku. 

Chociaż początki stosowania wzajemnego rozmieszczenia zębów do identyfikacji ciał sięgają I. połowy I. wieku n. e., to uważa się, że stomatologia sądowa jako dziedzina powstała w roku 1897, w którym dr Oscar Amoedo opublikował pracę doktorską pod tytułem “L’Art Dentaire en Medecine Legale” (Sztuka stomatologiczna w medycynie sądowej), w której opisał on zastosowanie stomatologii w badaniach post mortem dla celów medycyny sądowej, podkreślając szczególnie jej rolę w identyfikacji zwłok. Obecnie oprócz niezaprzeczalnego zastosowania stomatologii sądowej przy ustalaniu tożsamości denatów, w wielu krajach, w tym także w Polsce kładzie się w sposób szczególny nacisk na jej rolę w wykrywaniu przemocy domowej, której ofiarami są głównie nieletni. Stomatologia sądowa zyskuje coraz większą popularność, zarówno ze względu na czas stawiania rozpoznania, jak i na niższe w porównaniu z badaniami DNA koszty analizy.
Identyfikacja zwłok stosowana z stomatologii sądowej opiera się głównie na analizie posiadanych danych z badań stomatologicznych lub zdjęć osoby zaginionej wykonanych przed śmiercią z cechami możliwymi do rozpoznania u badanych zwłok ludzkich. Mimo faktu, że identyfikacji zwłok najczęściej dokonują osoby bliskie zmarłemu przez wzrokowe rozpoznanie rysów twarzy, lub też znalezionych przy zwłokach rzeczy, to taka metoda rozpoznania często traci wiarygodność, gdy ma się do czynienia ze zwłokami narażonymi na zmiany w czasie śmierci lub po niej. Szczątki ludzkie, które uległy rozkładowi lub zwęgleniu zatracają swoje charakterystyczne cechy, na podstawie których możliwa byłaby identyfikacja obarczona niskim ryzykiem pomyłki. W takich przypadkach za wiarygodne uznawane są badania odcisków palców, próbek DNA lub też dokumentacji medycznej, w tym stomatologicznej. Przy tym zastosowanie do identyfikacji ciała badania stomatologicznego jest stosunkowo proste, szybkie i tanie.
Każdy człowiek posiada indywidualne cechy uzębienia, które sprawiają, że mimo podobieństw ciężko byłoby znaleźć nawet spokrewnione osoby o identycznym zgryzie. Poza tym wiadomo, że szkliwo jest najtwardszą tkanką człowieka, składającą się głównie ze składników mineralnych, które nie ulegają łatwemu i szybkiemu rozkładowi. Dzięki swojej twardości tkanki zęba stanowią bardzo dobry materiał do badań pośmiertnych w celu rozpoznania tożsamości zmarłej osoby. Także stosowane w stomatologii materiały do wypełnień, które są zintegrowane z tkankami zęba mogą stanowić ważne dowody sądowe. Wysoka zgodność kształtu wypełnień w wykonanym przed śmiercią zdjęciu pantomograficznym z wykonanym po śmierci ofiary jest często podstawą do dokonania identyfikacji zwłok. W niektórych przypadkach analizowane są również modele laboratoryjne, odlane w czasie leczenia np. do wykonania protez czy też aparatów ortodontycznych.
Jednak nawet jeżeli nie są dostępne dane pacjenta z leczenia stomatologicznego, to można zastosować stomatologię w celu ustalenia wieku danej osoby w chwili śmierci. Ustalić można także nawyki życiowe danej osoby, które pozostawiłoby swój ślad w jamie ustnej, z dużym prawdopodobieństwem można również określić typ diety i status socjoekonomiczny. Wiek danej osoby określany jest na podstawie znajomości czasu i kolejności wyrzynania się zębów. Najdokładniej można w ten sposób oszacować wiek osoby do 15 roku życia, ze względu na kończenie się procesu wymiany zębów mlecznych na stałe właśnie w tym okresie. Jeżeli w jamie ustnej denata obecne są już jedynie zęby stałe, to wiek określa się uwzględniając procesy zachodzące w czasie dojrzewania i starzenia się zębów. Takie jak ich ścieranie, tworzenie cementu i przejrzystość korzenia. W tym celu pomocne jest wykonanie pantomogramu na którym można ocenić również cechy struktur, które nie są widoczne ze względu na głębsze położenie. Niestety określanie wieku u osób po 15. roku życia jedynie na podstawie związanych z wiekiem zmian nie daje zadowalających wyników, ponieważ na modyfikacje kształtu i funkcji zębów mają wpływ zróżnicowane u różnych osób czynniki takie jak dieta (osoba preferująca twarde pokarmy będzie szybciej ścierała powierzchnię zębów, niż osoba stosujące dietę z pokarmów o niższej twardości), obecność parafunkcji (np. obgryzanie paznokci, ołówków) czy też podatność na procesy patologiczne w jamie ustnej.
Stomatologia sądowa to nie tylko identyfikacja ofiar przestępstw, dziedzina ta odgrywa ważną rolę również przy rozpoznawaniu szczątków ofiar katastrof masowych, w których są one często w stanie stanowiącym wyzwanie dla specjalistów. Identyfikacja ciał ofiar katastrof może nastręczać trudności szczególnie w przypadkach, gdy giną osoby blisko ze sobą spokrewnione, u których samo porównywanie kodu DNA z krewnymi nie daje jednoznacznego wyniku. Przy braku wystarczającej dokumentacji stomatologicznej osoby zaginionej jednym ze sposobów stosowanych w identyfikacji jest nakładanie na siebie posiadanych zdjęć twarzy osoby zaginionej oraz zdjęć czaszki osoby identyfikowanej. Najbardziej wartościowe w takim przypadku są zdjęcia, które pokazują cechy charakterystyczne uzębienia danej osoby, które można następnie łatwiej porównać z
posiadaną czaszką.
Jak już wcześniej wspomniano stomatologię sądową można stosować również w kryminalistyce. W czasie przestępstw i nadużyć ofiary dość często bronią się pozostawiając ślady na skórze napastnika – do najczęstszych należą zadrapania, siniaki i ślady po ugryzieniu. O ile sińce i zadrapania mogą być niecharakterystyczne, o tyle ślad po ugryzieniu może pozwolić zidentyfikować naznaczoną nim osobę. Poza tym miejsce ugryzienia i cechy pozostawionego śladu mogą wiele powiedzieć o zamiarach napastnika względem ofiary. Ze względu na to, że udokumentowano dowody na błędną analizę śladów po ugryzieniu trwają prace nad wypracowaniem odpowiedniego przekształcania modelu trójwymiarowego na model dwuwymiarowy, dzięki któremu można byłoby zmniejszyć ryzyko pomyłek spowodowane przesunięciem obrazu.
Jak już wcześniej wspomniano stomatologia sądowa może być użyteczna w wykrywaniu przemocy domowej, zwłaszcza wobec dzieci. Ze statystyk wynika, że największa część nieprzypadkowych urazów w takich przypadkach znajduje się w obrębie głowy, dlatego należy zwrócić szczególną uwagę na podejrzanie wyglądające urazy, zwłaszcza wówczas, gdy dziecko wyraźnie boi się rodzica/opiekuna lub też jego rodzic/opiekun nie potrafi wyjaśnić w jaki sposób doszło do uszkodzenia ciała dziecka, lub też podaje sprzeczne wersje zdarzeń. Do tego typu urazów należą najczęściej złamania zębów przednich, złamania wyrostka zębodołowego, rany o postrzępionych brzegach na błonie śluzowej policzków, warg, wędzidełku, obecność sińców na wargach, twarzy i karku. Szczególnie charakterystyczne w przypadku urazów powstałych w czasie przemocy z użyciem gorących narzędzi są wyraźne brzegi takiej rany, świadczące o tym, że gorące narzędzie było przytrzymywane przy skórze dość długo. Ofiarami przemocy domowej oprócz dzieci padają często także osoby starsze, najczęściej kobiety.

Bibliografia:

1. Suhail Hani Al-Amad, Forensic Odontology, (Smile Dental Journal)
2. Edward E. Herschaft, Marden E. Alder, David K. Ord, Raymond D. Rawson, E. Steven Smith, Manual of Forensic Odontology, American Society of Forensic Odontology, wyd. 4., 2007, Taylor and Francis Group