Ile ten ząb ma kanałów a ile korzeni?

Kanały korzeniowe i korzenie zębowe – kompendium wiedzy

Korzeń zębowy i kanał zębowy nie są pojęciami tożsamymi. Przygotowaliśmy treściwe kompendium wiedzy na temat tych elementów budowy zębów. Dzięki temu opracowaniu stanie się jasne, dlaczego Kowalski płaci za leczenie kanałowe mniej niż Iksiński, choć terapii endodontycznej u każdego z nich poddawany jest ząb o tym samym numerze w systemie oznaczania uzębienia u człowieka.

Anatomia zęba jest skomplikowana. To dlatego właśnie koszt leczenia endodontycznego dotyczący tego samego typu zęba u dwóch osób może być różny – gdyż liczba korzeni i kanałów korzeniowych dla danego typu zęba nie jest stała, przebieg kanałów korzeniowych oraz ich długości nie są identyczne, a ponadto na przebieg leczenia mogą mieć wpływ nieprawidłowości w budowie, liczbie czy uformowaniu korzenia zębowego lub kanału korzeniowego.

Ząb zbudowany jest z trzech głównych elementów: korony, która wystaje ponad dziąsło, korzenia zagłębionego w przyzębiu i szyjki łączącej koronę z korzeniem. We wnętrzu korzenia zlokalizowany jest kanał korzenia zęba (kanał korzeniowy) – w zależności od typu zęba jeden lub więcej. Z kolei wnętrze kanału korzeniowego wypełnione jest miazgą.

Liczba korzeni zębowych jest charakterystyczna dla danego typu zęba, ale liczba kanałów zębowych jest już uznawana za cechę osobniczą i zależną od konkretnego zęba w szczęce lub w żuchwie. Przykładowo: pierwszy trzonowiec w szczęce Kowalskiego może mieć 4 kanały główne (co jest najbardziej typową sytuacją dla tego typu zęba), natomiast u jego sąsiada Iksińskiego w tym samym zębie (też w szczęce) będzie aż 5 kanałów (co akurat w przypadku trzonowców pierwszych szczęki jest rzadkością, ale się zdarza). Z kolei Nowak będzie miał jedynie 3 kanały główne w trzonowcu, ale liczba kanałów bocznych będzie spora, a delta korzeniowa –  rozbudowana i skomplikowana. U każdej z wymienionych osób kanały korzeniowe w zębie będą miały inny przebieg i zakrzywienie.

Przyjrzyjmy się czynnikom dotyczącym korzeni i kanałów zębowych, które mają wpływ na przebieg i koszt leczenia kanałowego.

Korzenie, kanały zębowe, delta zębowa – definicje

Korzeń to część zęba zakończona w szczytowej części otworem wierzchołkowym, która tkwi w zębodole i jest zagłębiona w tkankach przyzębia, a z wystającą ponad dziąsło koroną łączy się poprzez szyjkę zęba. Korzeń pokryty jest cementem korzeniowym, do którego wnikają włókna ozębnej, która utrzymuje korzeń (a przez to i ząb) w zębodole. Ozębna jest tkanką wchodzącą w skład aparatu zawieszeniowego zęba (parodontu).

Kanał korzeniowy jest elementem strukturalnym w korzeniu zęba, poprzez który pomiędzy jamą zęba znajdującą się w jego koronie a otworem wierzchołkowym korzenia biegną włókna nerwowe, naczynia krwionośne i limfatyczne tworzące miazgę zębową.

Kanały mogą mieć wspólne lub osobne ujścia w korzeniu zębowym. Wyróżnia się:

• kanały główne;
• kanały boczne, które odchodzą od kanałów głównych;
• kanały dodatkowe;
• pseudokanały – kanały, które po oddzieleniu się od kanału głównego biegną jakiś czas samodzielnie, a następnie ponownie włączają się do kanału głównego.

Delta korzeniowa – to odgałęzienia boczne od głównych kanałów zębowych, które tworzą się w okolicy, gdzie kanał zębowy uchodzi do  otworu wierzchołkowego zęba.

Zęby mogą różnić się:

• liczbą korzeni i czasem ich formowania;
• liczbą kanałów, ich długością i przebiegiem;
• liczbą otworów wierzchołkowych.

Najczęściej po jednym korzeniu mają siekacze centralny i boczny, kły, przedtrzonowce pierwsze i drugie. Zębami wielokorzeniowymi najczęściej są trzonowce drugie.

W trzonowcach pierwszych i drugich wyróżnia się kanały:

• w szczęce: policzkowy przyśrodkowy, policzkowy odśrodkowy i podniebienny;
• w żuchwie: przyśrodkowe i odśrodkowy.

Żuchwa – najważniejsze różnice pomiędzy różnymi typami zębów

• Siekacz centralny – zazwyczaj ma jeden korzeń, choć sporadycznie mogą pojawić się dwa. Zazwyczaj ma też jeden kanał zakończony jednym otworem wierzchołkowym, a kiedy ma dwa kanały, wówczas częściej są one zakończone jednym otworem wierzchołkowym niż dwoma.
• Siekacz boczny – podobnie jak siekacz centralny również najczęściej ma jeden korzeń, choć może sporadycznie mieć dwa. I najczęściej ma też jeden kanał z jednym otworem wierzchołkowym. Jeśli ma dwa kanały, to prawie dwukrotnie częściej zakończone są one dwoma otworami niż jednym. Siekacze boczne w porównaniu do siekaczy centralnych częściej mają dwa kanały zakończone dwoma otworami a nie jednym.
• Kieł – zdecydowana większość egzemplarzy ma tylko jeden korzeń, a dwa korzenie ma zaledwie 2% zębów tego typu. Najczęściej kieł też ma jeden kanał zakończony jednym otworem, choć bardzo rzadko trafiają się egzemplarze mające dwa kanały zakończone dwoma otworami.
• Przedtrzonowiec pierwszy – zazwyczaj ma tylko jeden korzeń. Dwa korzenie występują sporadycznie. Najczęściej też ma jeden kanał z jednym otworem. Jeśli ma dwa kanały, to częściej uchodzą one dwoma otworami niż jednym. W znikomej liczbie przypadków mogą w tym typie zęba pojawić się trzy kanały.
• Przedtrzonowiec drugi – zazwyczaj ma jeden korzeń, sporadycznie dwa, i najczęściej jeden kanał zakończony jednym otworem. Rzadziej niż przedtrzonowiec pierwszy może mieć dwa kanały zakończone dwoma otworami. Podobnie jak przy trzonowcu pierwszym, tutaj również tylko sporadycznie pojawiają się zęby z trzema kanałami.
• Trzonowiec pierwszy – zdecydowanie najczęściej ma zaledwie jeden korzeń. W dwa korzenie może być zaopatrzone jedyne niecałe 2% przypadków. Najczęściej ten typ zębów ma trzy kanały zębowe. Nieco rzadziej trafiają się egzemplarze z czterema kanałami a najrzadziej trzonowiec pierwszy dwukanałowy.
• Trzonowiec drugi – w przeciwieństwie do wszystkich poprzednich typów zębów najczęściej występuje w wariancie dwukorzeniowym. Najrzadziej (bo zaledwie 1 egzemplarz na 100) trafiają się zęby tego typu w wariancie trzykorzeniowym.

Najczęściej ten typ zęba ma trzy kanały; prawie sześciokrotnie rzadziej występują egzemplarze z dwoma kanałami, a jeszcze rzadziej – czterokanałowe; sporadycznie spotyka się egzemplarze jednokanałowe.

Szczęka – najważniejsze różnice pomiędzy różnymi typami zębów

• Siekacz centralny – wszystkie egzemplarze mają jeden korzeń, jeden kanał, jeden otwór wierzchołkowy.
• Siekacz boczny – prawie wszystkie egzemplarze mają jeden korzeń, jeden kanał, jeden otwór.
• Kieł – prawie wszystkie egzemplarze mają jeden korzeń, z tym, że wyjątkowo – 1 ząb na 1000 egzemplarzy – może mieć 2 korzenie. Prawie wszystkie egzemplarze mają też jeden kanał, jeden otwór.
• Przedtrzonowiec pierwszy – najczęściej występują zęby z dwoma korzeniami, dwoma kanałami, dwoma otworami. Najmniej jest egzemplarzy z trzema korzeniami, trzema kanałami i dwoma otworami.
• Przedtrzonowiec drugi – najczęściej występują egzemplarze jednokorzeniowe, zaledwie 1 ząb na 100 egzemplarzy może mieć trzy korzenie i trzy kanały. Najwięcej zębów tego typu ma jeden kanał i jeden otwór wierzchołkowy.
• Trzonowiec pierwszy – zazwyczaj występuje jako ząb o trzech korzeniach, czterokanałowy lub – nieco tylko rzadziej – trójkanałowy. Ale zdarzają się również sporadycznie egzemplarze mające 5 kanałów. Prawie tak samo często występują dwa kanały lub jeden zawsze zakończone jednym otworem.
• Trzonowiec drugi – najczęściej to egzemplarze o trzech korzeniach. Ważne: prawie połowa zębów tego typu ma korzenie zrośnięte. Zęby tego typu najczęściej występują w wariancie trzech kanałów a najrzadziej jako jednokanałowe. W korzeniu policzkowym przyśrodkowym najczęściej notuje się jeden kanał zakończony jednym otworem.

Korzenie i kanały korzeniowe – długości i czas uformowania

Najdłuższe kanały korzeniowe znajdują się w kłach szczęki – mogą mieć 26 mm. Nieco tylko krótsze, bo o milimetr, są kanały korzeniowe kłów w żuchwie.

Najkrótsze kanały znajdują się w trzonowcach pierwszych i drugich – zarówno szczęki, jak i żuchwy, przy czym te pierwsze są krótsze (szczególnie kanał policzkowy odśrodkowy), który ma nieco ponad 19 mm w żuchwie (w szczęce jest on około 10 mm dłuższy).

W żuchwie najwcześniej uformowane zostają korzenie w siekaczach centralnych i bocznych oraz w trzonowcach pierwszych – już w wieku 9-10 lat. Między 12. a 13. rokiem życia uformowane powinny być korzenie w przedtrzonowcach pierwszych, w wieku 13 lat –  w kłach, a nieco później – bo do 14. roku życia korzenie w przedtrzonowcach drugich. Najpóźniej, bo między 14. a 15. rokiem życia dochodzi do uformowania korzeni w trzonowcach drugich.

W szczęce najwcześniej do uformowania korzeni dochodzi w trzonowcach pierwszych – dzieje się to już między 9. a 10. rokiem życia. Niedługo potem, bo w wieku 10 lat, uformowaniu ulegają korzenie siekaczy centralnych, a rok później – siekaczy bocznych. W dalszej kolejności, między 12. a 13. rokiem życia, uformowaniu ulegają korzenie przedtrzonowców pierwszych; natomiast do 14. roku życia – korzenie przedtrzonowców drugich. Najpóźniej, bo dopiero w wieku 14-16 lat, uformowane zostają korzenie trzonowców drugich

Przebieg kanałów

Leczenie endodontyczne komplikuje fakt, że w pojedynczym korzeniu możliwe są różne kombinacje przebiegu kanałów.

W klasyfikacji Weine’a wyróżnia się 4 typy tych przebiegów:

• typ I – kanał zębowy jest jeden i biegnie do otworu wierzchołkowego bez odgałęzień na całej swojej długości;
• typ II – dwa niezależne od siebie kanały korzeniowe ulegają połączeniu w jeden tuż przed ujściem przy otworze wierzchołkowym;
• typ III – dwa kanały przebiegają niezależnie przez korzeń i kończą się w jego wierzchołku dwoma niezależnymi ujściami (otworami wierzchołkowymi);
• typ IV – jeden kanał główny rozdziela się przed wierzchołkiem korzenia na dwa kanały, które kończą się niezależnymi ujściami.

W bardziej szczegółowej klasyfikacji Vertucciego wyróżnia się aż 8 typów przebiegów kanałów korzeniowych:

• typ I – kanał przebiega od dna komory do wierzchołka korzenia zębowego;
• typ II – dwa oddzielne kanały łączą się tuż przed otworem wierzchołkowym;
• typ III – początkowo pojedynczy kanał rozdziela się, a następnie łączy ponownie w jeden;
• typ IV – dwa niezależne kanały biegną od dna komory do wierzchołka korzenia;
• typ V – jeden kanał wychodzi z komory, a przed wierzchołkiem tworzy dwie odnogi;
• typ VI – początkowo niezależne dwa kanały łączą się w dalszym przebiegu w jeden, który przed wierzchołkiem korzenia znów dzieli się na dwa kanały;
• typ VII – początkowo pojedynczy kanał dzieli się na dwa, te ponownie łączą się w jeden kanał, a w dalszym przebiegu ów pojedynczy kanał znów dzieli się na dwie odnogi;
• typ VIII – trzy oddzielne kanały biegną od dna komory do wierzchołka

Odgałęzienia boczne kanału głównego i delty korzeniowej w poszczególnych typach zębów Analiza częstości występowania odgałęzień bocznych, które odchodzą od kanałów głównych i  badanie delty korzeniowej pokazują, że w odniesieniu do zębów tego samego typu leżących w szczęce lub w żuchwie pojawia się wiele różnic.

• W szczęce najczęściej odgałęzienia takie pojawiają się w przedtrzonowców drugim (aż w 70% egzemplarzy), a niewiele rzadziej – w trzonowcu drugim i następnie w trzonowcu pierwszym. W obu trzonowcach najczęściej odgałęzienia dotyczą kanału policzkowego przyśrodkowego. Najrzadziej natomiast w trzonowcu pierwszym występują w kanale policzkowym odśrodkowym, a w trzonowcu drugim – w kanale podniebiennym. Kły i siekacze też nie są wolne od odgałęzień kanałów korzeniowych – bo choć najrzadziej można je znaleźć w siekaczach centralnych, to odgałęzienia dotykają co czwartego kła i siekacza bocznego.
• W żuchwie odgałęzienia boczne kanału głównego i delty korzeniowej najczęściej spotykane są w trzonowcach pierwszych, głównie w kanałach przyśrodkowych. Najrzadziej odgałęzienia pojawiają się w siekaczu centralnym i trzonowcu drugim – konkretnie w kanale przyśrodkowym.
• Częściej występują odgałęzienia w kłach żuchwy niż w kłach szczęki – różnica wynosi 14% na korzyść żuchwy. Jeszcze większa różnica jest pomiędzy przedtrzonowcami drugimi szczęki i żuchwy – odgałęzienia w szczęce występują o 24% częściej.

Zaburzenia dotyczące korzeni zębowych

Zaburzenia dotyczące korzeni mogą odnosić się do ich kształtu, liczby oraz budowy. Każde z nich  może utrudnić leczenie endodontyczne i podnieść jego koszt.

• Zaburzenia kształtu – to nieprawidłowość występująca dość często oraz sprawiająca największy kłopot lekarzowi dentyście. Jedną z anomalii jest taurodontyzm. Nieprawidłowość ta dotyczy przeważnie trzonowców szczęki i objawia się tym, że rozwidlenie korzeni zębowych przesuwają się w kierunku wierzchołka korzenia. Skutkuje to wydłużeniem korpusu korony zębowej. Jej przeciwieństwem jest cynodontia – to sytuacja, kiedy korzenie zębowe rozwidlają się wysoko, w miejscu ich przejścia w koronę zębową.

Zaburzenia liczby – mogą dotyczyć każdego typu zębów, także jednokorzeniowych – liczba korzeni ulega zwiększeniu. W wielokorzeniowych ulega natomiast zmniejszeniu poprzez zlanie się poszczególnych korzeni: w żuchwie – przez zlanie korzenia przyśrodkowego z ośrodkowym.

• Zaburzenia w budowie – szczególnie uciążliwe są te, które dotyczą wygięcia bądź zakrzywienia korzeni, ale problemem może być też szerokie ich rozstawienie. W żuchwie obserwuje się b. często zakrzywienie korzeni w kierunku zęba następnego.

Jak widać, leczenie kanałowe zębów może być utrudnione przez wiele różnych czynników dotyczących korzeni lub kanałów. Utrudnienia o naturze biologicznej przekładają się natomiast często na wzrost kosztów leczenia. Warto o tym pamiętać, kiedy dentysta przedkłada rachunek. O to, aby ów rachunek był niższy, trzeba zadbać samodzielnie – troszcząc się o zęby każdego dnia i regularnie odwiedzając gabinet stomatologiczny. To najprostszy, a zarazem najskuteczniejszy sposób na uniknięcie leczenia kanałowego.