Choroby jamy ustnej z zaburzeniem rogowacenia/złuszczania nabłonka

Choroby jamy ustnej, w których dochodzi do zaburzeń rogowacenia lub złuszczania nabłonka, należą do heterogennej grupy stanów patologicznych o zróżnicowanej, często nieustalonej etiologii. Niektóre z nich zaliczane są do stanów przedrakowych (łac. status praecancerosus). Choroby te przebiegają z zaburzeniami w rogowaceniu nabłonka (hyperkeratosis, parakeratosis, dyskeratosis, acanthosis) albo z zaburzeniami w złuszczaniu nabłonka (exfoliatio). Wśród najczęściej rozpoznawanych wymienia się liszaj płaski, złuszczające zapalenie warg i rogowacenie białe.

Liszaj płaski

Liszaj płaski (lichen planus, LP) należy do najczęstszych schorzeń śluzówkowo-skórnych. To przewlekła choroba zapalna uwarunkowana immunologicznie, która może zajmować nie tylko błony śluzowe, ale też skórę gładką, paznokcie i (rzadziej) mieszki włosowe. Charakterystyczne zmiany kliniczne w jej przebiegu są wynikiem niszczenia keratynocytów warstwy podstawnej przez limfocyty T i hiperkeratynizacji nabłonka.

Liszaj płaski objawia się białymi plamami/prążkami, które mogą wystąpić w dowolnej lokalizacji w jamie ustnej; zazwyczaj obserwuje się zmiany symetryczne i obustronne. Liszaj płaski ma wiele odmian klinicznych (m.in. typ siateczkowy, grudkowy, plamisty, zanikowy, nadżerkowy, pęcherzowy). Często u jednego pacjenta stwierdza się obecność dwóch lub kilku podtypów. Obraz choroby może zmieniać się w czasie.

Liszaj płaski błony śluzowej jamy ustnej (oral lichen planus, OLP) może być jedyną lokalizacją choroby; może też współwystępować ze zmianami na skórze gładkiej lub na innych błonach śluzowych. Według szacunków, OLP dotyczy ok. 50% pacjentów z LP.

OLP charakteryzuje się obecnością zmian koronkowatych, drzewkowatych, linijnych, zanikowych wykwitów – najczęściej na policzkowej części śluzówki, wargach, języku i dziąsłach. W niektórych przypadkach mogą wystąpić bolesne nadżerki.

Zmiany w jamie ustnej są związane z niedużym ryzykiem rozwoju raka kolczystokomórkowego (SCC). Podstawą rozpoznania jest obraz kliniczny i badanie histopatologiczne.

Leczenie liszaja płaskiego jest objawowe. Leczeniem z wyboru w przypadku LP jamy ustnej są miejscowe preparaty glikokortykosteroidowe (GKS).

Złuszczające zapalenie warg

Za złuszczające zapalenie warg (cheilitis exfoliativa) odpowiada zazwyczaj nawykowe przygryzanie warg, zwłaszcza wargi dolnej. Zaostrzenia w przebiegu choroby wiążą się ze stresem psychicznym.

Zmiany w przebiegu złuszczającego zapalenia warg występują w części środkowej wargi dolnej, z czasem pojawiają się na powierzchniach bocznych wargi dolnej i w obrębie wargi górnej. Początkowo występuje tylko złuszczanie; w stanach zaawansowanych obserwowane są nawarstwienia hiperkeratotyczne i strupy krwotoczne. Pacjenci skarżą się na uczucie pieczenia.

Leczenie polega na eliminacji czynników przyczynowych i krótkotrwałym stosowaniu miejscowych preparatów steroidowych. W niektórych przypadkach wskazana może być psychoterapia i leczenie farmakologiczne (uspokajające i przeciwdepresyjne).

Rogowacenie białe (leukoplakia)

Rogowacenie białe (leukoplakia) jest najczęściej rozpoznawanym stanem przednowotworowym jamy ustnej. Istotą leukoplakii jest rozwój ograniczonych ognisk rogowacenia śluzówki jamy ustnej (również narządów płciowych), które przybierają postać białych, smugowatych plam o szorstkiej powierzchni. Według dostępnych danych, od kilku do kilkunastu proc. ognisk ulega transformacji w SCC. Rozpoznanie ustala się na podstawie badania histopatologicznego.

Uważa się, że u podstaw leukoplakii leży długotrwałe drażnienie błon śluzowych, powodujące ich (odczynowe i ochronne) rogowacenie. U chorych zwykle stwierdza się niedostateczną higienę jamy ustnej, próchnicę zębów, nieprawidłowo dopasowane protezy. Najczęściej u jednej osoby współwystępują liczne czynniki drażniące, np. palenie/żucie tytoniu, nadużywanie alkoholu, niedobory witamin (A, C, E), infekcje (Candida, HPV, EBV) i in.

Zmiany najczęściej obserwuje się na błonie śluzowej policzków (linia zgryzu), w kątach ust, na wargach, dnie jamy ustnej, języku, wyrostku zębodołowym. Istnieją dwie postacie kliniczne leukoplakii:

• homogenna (regularne i odgraniczone ogniska o stosunkowo równej powierzchni)
• niehomogenna (zbielenia błony śluzowej, a także nadżerki, nierówności, ogniska erytroplakii), związana z wysokim ryzykiem transformacji nowotworowej.

Klinicznie najistotniejsze jest wyodrębnienie zmian o wysokim ryzyku transformacji (przerost brodawkowaty, pękanie powierzchni, naciek podstawy, nadżerki, owrzodzenie).

Leczenie polega na eliminacji czynników etiologicznych. W leczeniu zmian o niskim ryzyku transformacji stosuje się retinoidy miejscowe, kriodestrukcję, zabiegi laserowe. Zmiany o wysokim ryzyku transformacji usuwa się chirurgicznie.