Płytka nazębna – biofilm

Płytka nazębna nie jest mieszaniną drobnoustrojów osadzonych w sposób chaotyczny na powierzchni szkliwa. To biofilm, czyli przestrzenna, znakomicie zorganizowana, wielowarstwowa struktura utworzona przez wiele gatunków bakterii żyjących w jamie ustnej – tlenowych oraz beztlenowych. Tu nie ma miejsca na przypadkowe rozmieszczenie: w płytce nazębnej każdy szczep bakteryjny pełni ściśle określoną rolę i każdy z gatunków osadza się na powierzchni zębów we właściwej kolejności. Im płytka nazębna bardziej dojrzała, tym więcej w niej bakterii beztlenowych w stosunku do tlenowych. Co ciekawe, skład gatunkowy mikroflory tworzącej płytkę nazębną jest podobny u różnych osób – niezależnie od tego, czy bakterie zasiedlają jamę ustną, w której nie ma próchnicy, czy stwierdza się ubytki próchnicze lub choroby przyzębia. Zasadnicze znaczenie dla zdrowia jamy ustnej ma zatem nie tyle skład gatunkowy biofilmu przyczepionego do szkliwa, co zaburzenie równowagi w liczebności bakterii określonych gatunków płytki nazębnej. Jeśli równowaga ta zostaje zakłócona, wzrasta liczba przedstawicieli konkretnego gatunku i dochodzi do rozwoju choroby jamy ustnej. Czbofibilizującym równowagę składu bakteryjnego w płytce może być duża ilość węglowodanów w diecie, co służy aktywności bakterii próchnicy.

Jak powstaje płytka nazębna?

W płytce nazębnej wyróżnia się biofilm wczesny i późny. Oba różnią się składem gatunkowym.

• Biofilm wczesny:
  • Formuje się błonka nabyta (pellicula) – to warstwa będąca fundamentem płytki nazębnej, która powstaje zaraz po szczotkowaniu zębów. Tworzą ją białka śliny, głównie glikoproteiny. Osadzają się one bezpośrednio na szkliwie i stanowią bardzo interesującą z biologicznego punktu widzenia powłokę, która z jednej strony chroni powierzchnię zębów przed niekorzystnym wpływem substancji wydzielanych przez bakterie, a z drugiej – jest niezbędna do przyczepienia się tychże drobnoustrojów do powierzchni biofilmu.
  • W ciągu godziny osadzają się pionierskie bakterie z rodzaju Streptococcus, w tym główny czynnik próchnicotwórczy – szczep mutans. Bliski kontakt ze szkliwem powoduje, że wydzielane przez te bakterie kwasy mogą stosunkowo łatwo demineralizować zęby. Bakterie przyczepiają się do glikoprotein błonki nabytej dzięki adhezynom, które rozpoznają receptory pelliculi. Bakteryjne komórki początkowo osadzają się pojedynczo, ale szybko zaczynają tworzyć mikrokolonie, które z czasem łączą się, tworząc bakteryjną warstwę bazową mikrofilmu wczesnego.
  • Kolejna warstwa mikrofilmu wczesnego to bakterie z wielu rodzajów, w tym Actinomyces, Propionibacterium i Haemophilum. Nad nimi osadzają się szczepy Fusobacterium, które tworzą warstwę graniczną między wczesnym a późnym biofilmem.
• Biofilm późny tworzą bakterie szczególnie niebezpieczne dla zdrowia przyzębia, w tym Porphyromonas gingivalis.

Powstawanie płytki nazębnej tylko we wczesnym etapie jej rozwoju jest odwracalne. Kiedy pierwsze osadzone na szkliwie bakterie zaczną uwalniać składniki macierzy, dzięki którym następuje adhezja kolejnych szczepów i warstw, procesu tworzenia płytki nie da się już odwrócić.

Płytka nazębna – to warto wiedzieć

• Szczepy bakteryjne płytki nazębnej pełnią ściśle określone role w funkcjonowaniu całego biofilmu. Współpracują również ze sobą w utrzymaniu równowagi w biofilmie. Ukrycie próchnicotwórczych mutans pod wielowarstwowym płaszczem innych gatunków bakterii powoduje, że są one dobrze chronione przed wpływem czynników bakteriobójczych (antybiotyków czy antyseptyków). Ponadto płytki nazębnej nie da się usunąć nawet silnym strumieniem wody. Dlatego jedyną skuteczną metodą na pozbycie się tych bakterii z powierzchni szkliwa jest regularne szczotkowanie zębów. Mycie zębów powinno odbywać się regularnie, ponieważ ukonstytuowany już biofilm usuwa się dużo trudniej niż nowy.
• Płytka nazębna tworzy się także na biomateriałach wykorzystywanych w protetyce i ortodoncji. Może to doprowadzić do znacznego powiększenia powierzchni biofilmu bakteryjnego (np. w trakcie leczenia aparatem ortodontycznym). Duże znaczenie dla skutecznej adhezji mikroorganizmów ma szorstkość materiałów sztucznych wykorzystywanych w stomatologii i ortodoncji. Im jest większa, tym lepsze warunki dla rozwoju biofilmu. Warunkiem koniecznym narastania płytki nazębnej jest jednak pokrycie powierzchni biomateriału glikoproteinami zawartymi w ślinie.
• Aby ograniczyć osadzanie się bakterii na elementach aparatów ortodontycznych lub protetycznych, pokrywa się ich powierzchnię preparatami antyadhezyjnymi. Obecnie przeprowadzane są też badania nad uzyskaniem leków rozbijających macierz biofilmu, co zwiększyłoby skuteczność biobójczą antybiotyków skierowanych przeciw bakteriom tworzącym płytkę nazębną.
• Prowadzone są również badania nad wykorzystaniem nanocząstek ograniczających proces tworzenia się płytki nazębnej, w tym nanocząstek srebra, tlenków metali, krzemionki czy chitozanu. Bada się też zastosowanie kompozycji mineralizujących szkliwo i terapii fotodynamicznej do likwidowania płytki nazębnej. Szkodliwy wpływ płytki nazębnej na szkliwo próbuje się także ograniczać nie poprzez stosowanie preparatów biobójczych, ale poprzez eliminowanie czynników sprzyjających aktywności patogennych bakterii, np. ogranicza się ilość węglowodanów w diecie, wykonuje się dokładniejsze niż dotychczas szczotkowanie zębów.
• Najlepszym sposobem na sprawdzenie skuteczności mechanicznego usunięcia płytki jest stosowanie tabletek wybarwiających biofilm.