Zębiak (odontoma) to łagodny guz nowotworowy,  związany jest z tkankami tworzącymi zawiązek zęba. Zębiaki są często określane jako hamartomy, ponieważ przyczyną ich powstawania są zaburzenia rozwojowe wynikające z defektów genetycznych, urazów oraz zakażeń.

Zębiak a zębiniak

Zębiaki cechują się powolnym wzrostem, ich rozwój jest stopniowy. Występują wewnątrz kości żuchwy i szczęki, ale mogą także znajdować się w tkankach miękkich dziąseł. Zwiększenie tempa wzrostu zębiaków następuje w czasie wyrzynania się pierwszych zębów stałych (wiek od 6-11 lat) oraz w czasie wyrzynania się trzecich trzonowców – zębów mądrości. Rozrost zębiaka może skutkować deformacją wyrostka zębodołowego, czasem prowadzi to do zaburzenia prawidłowego ułożenia zęba, do którego przylega. Zdarza się, że przez powstanie zębiaka następuje zatrzymanie zęba stałego w kości oraz pozostanie zębów mlecznych w łuku zębowym. Do najczęściej obserwowanych zaburzeń wyrzynania zębów stałych przez zębiaki należą zaburzenia w obrębie siekaczy i kłów. Bardziej rozrośnięte zębiaki mogą wywierać ucisk na sąsiadujące z gałęzie nerwu trójdzielnego (piąty nerw czaszkowy – nervus trigeminus) wywołując silne bóle neuralgiczne.

Podział zębiaków według budowy histologicznej:
•    włókniakozębiak szkliwiejący (fibroodontoma ameloblasticum)
– jest zbudowany z tkanki łącznej, nabłonka zębotwórczego, szkliwa oraz zębiny
– nowotwór ten dorasta do względnie sporych rozmiarów powodując znaczne zmiany w substancji kostnej szczęki lub żuchwy
– najczęściej występuje w obrębie tylnej części żuchwy
•    zębiak mieszany (odontoma mixtum)
– jest to twór otoczony torebką, zwykle występujący pojedynczo
– zawiera ułożone w sposób przypadkowy części tkanek, takich jak szkliwo, zębina, kostniwo czy tkanka łączna
– występuje przeważnie u dzieci w wieku poniżej 15 lat (ponad 90% przypadków)
•    zębiak złożony (odontoma compositum)
– zawiera w swej strukturze wszystkie charakterystyczne dla zęba tkanki, przy czym są one ułożone w sposób przypominający układ panujący w poprawnie zbudowanym zębie
– wewnątrz tego guza otoczonego torebką mogą występować struktury przypominające miniaturki zębów
– zębiniaki złożone występują najczęściej w szczęce

We wszystkich rodzajach zębiaków  można zaobserwować wszystkie formy morfologiczne struktur związanych z zębem, w zależności od stopnia zróżnicowania komórek oraz ich dojrzałości; np. struktury wielokomórkowe oraz dojrzałe twory zębopodobne. Nowotwory te zwykle wykrywane są przypadkowo podczas analizy zdjęć rentgenowskich – pantomograficznych, panoramicznych czy nawet zdjęć pojedynczych zębów. Wykrycie zębiaków na zdjęciu rentgenowskim oraz rozróżnienie ich typów zwykle nie nastręcza większych problemów. Na zdjęciu rentgenowskim można zaobserwować różne struktury, w zależności od stopnia rozwoju zębiaka, mogą to być torbiele usiane nieregularnymi zwapnieniami, jednolicie nasycone twory osteosklerotyczne, a także rozwinięte lub niedorozwinięte zawiązki zębów, czy też nadliczbowe skarłowaciałe zęby. Zębiaki leczy się chirurgicznie poprzez wyłuszczenie zmiany wraz z otaczającą ją torebką. Przy prawidłowo wykonanym zabiegu (usunięciu nowotworu i wytworzonej przez niego torebki) nie rejestruje się zwykle jego nawrotów. U nieletnich pacjentów zaleca się wykonanie zabiegu przed osiągnięciem przez nich dorosłości, ponieważ umożliwia to prawidłowe wyrznięcie się zębów stałych. Jeśli wyrznięcie się zębów zostało zaburzone w przebiegu rozwoju zębiaka konieczne może być leczenie ortodontyczne. Do leczenia ortodontycznego niewyrzniętych zębów stosuje się wyciąg przymocowany za pomocą zaczepu do korony zęba, który następnie zostaje przyłączony do aparatu ortodontycznego. Zdarza się także, że w wyniku oddziaływania zębiaka na szczękę lub żuchwę konieczne jest leczenie implantoprotetyczne.

Zębiniak (dentinoid)

Zębiniaki są zwyrodnieniami miazgi w postaci zwapnionych złogów spotykanymi w obrębie komory zęba oraz jego korzeni. Twory te są różnych kształtów i wielkości, małe zwapnienia umiejscowione są głównie wokół włókien kolagenowych i naczyń krwionośnych. Niektóre systemy klasyfikacji za zębiniaki / kamienie miazgi uznają wyłącznie duże zwapnienia. Czasami zębiniaki osiągają imponujące rozmiary i wypełniają całą przestrzeń komory zęba, spychając miazgę na jej obręb. Mogą one powodować ból ze względu na ucisk nerwów i naczyń krwionośnych odżywiających wewnętrzne tkanki zęba. Obecność dużych zębiniaków może prowadzić do obumierania miazgi zęba. Zmiany te powstają zwykle w przewlekłych procesach zapalnych, ale ich przyczyną mogą być także przebyte urazy. Zębiniaki towarzyszą niektórym zespołom chorobowym, takim jak dysplazja zębiny, odontodysplazja, czy dziedziczna osteodystrofia Albrighta. Statystyki donoszą, że zębiniaki występują w ponad 90% badanych zębów pacjentów w wieku między 50 a 70 rokiem życia. Zębiniaki można podzielić na podtypy ze względu na ich rozmiar, budowę i umiejscowienie.
Ze względu na rozmiar wyróżnia się :
•    zębiniaki zbite – występują zwykle w komorze zęba, choć rzadko także w kanale korzenia. Zębiniaki zbite widoczne są na zdjęciu rentgenowskim.
•    zębiniaki rozproszone – spotykane są częściej w kanałach korzeni, ale trafiają się także w komorze zęba, nie są widoczne na zdjęciu rentgenowskim, natomiast ich obecność wykrywa się w badaniu histopatologicznym.

Ze względu na budowę można je podzielić na:
•    zębiniaki prawdziwe – stanowią wytłoczenia ścian zębiny w kształcie półwyspów, są one pokryte kształtującymi się odontoblastami, w tym typie zębiniaków wyraźnie widoczne są kanaliki zębiny. Zębiniaki prawdziwe rozwijają się w wyniku objęcia pozostałości nabłonkowego płaszcza korzenia przez miazgę. Pozostałości nabłonkowe indukują różnicowanie się komórek miazgi w odontoblasty, co prowadzi do odkładania się drobnych bryłek zębiny – zębiniaków.
•    zębiniaki rzekome – są zbudowane z koncentrycznie ułożonych warstw zwapniałej tkanki, brak w nich kanalików zębinowych, zwykle spotyka się je wewnątrz wiązek włókien kolagenowych. Zębiniaki rzekome tworzą się także wokół naczyń krwionośnych, flebolity (zwapnione płytki krwi) mogą wspomagać proces powstawania zębiniaków rzekomych.
Wszystkie zębiniaki maja pierwotnie formę malutkich grudek, z czasem zwiększają swój rozmiar poprzez rozrost swojej powierzchni.

Ze względu na umiejscowienie dzielimy je na:
•    zębiniaki otoczone (wbudowane – interstycjalne) – całkowicie otoczone miazgą
•    zębiniaki złączone – częściowo złączone z zębiną
•    zębiniaki wolne – są całkowicie otoczone przez zwapnioną zębinę, są one częściej zauważane u starszych pacjentów, uważa się, że ma to związek ze zwiększeniem się zawartości wiązań krzyżowych pomiędzy włóknami kolagenowymi w miazdze w miarę jej starzenia się.

Obecności zębiniaków zwykle nie towarzyszą objawy bólowe. W przypadku zębiniaków o znacznych rozmiarach może pojawić się ból związany z uciskiem nerwów i naczyń krwionośnych. Zęby, w których obecne są zębiniaki zwykle nie posiadają zmienionej wrażliwości na bodźce w postaci temperatury czy prądu elektrycznego. Sprawdzenie, czy w danym zębie występują zębiniaki jest szczególnie ważne przed rozpoczęciem leczenia endodontycznego, ponieważ ich obecność może utrudniać uzyskanie dostępu do dna komory zęba, jak również do ujść kanałów. Należy szczególnie uważać używając narzędzi endodontycznych u pacjentów, u których wykryto zębiniaki, ponieważ istnieje u nich podwyższone wygięcia bądź złamania narzędzia.

Bibliografia:
1.    Zębiak – guz zębopochodny – opis przypadków i przegląd piśmiennictwa, Piotr Stępień, Paweł Nieckula, Andrzej Wojtowicz, Dent. Med. Probl. 2010, 47, 1, 107–110 ISSN 1644-387X
2.    Oral and maxillofacial medicine: the basis of diagnosis and treatment, Crispian Scully
3.    Textbook Of Oral Pathology, Sanjay Saraf
4.    Scanning electron microscopic study of pulp stones in human permanent teeth. Le May O, Kaqueler JC
5.    Textbook of endodontics, Nisha Garg,Amit Garg
6.    Endodontics, John Ide Ingle, Leif K. Bakland
7.    Endodontics: principles and practice, Mahmoud Torabinejad, Richard E. Walton
8.    General and oral pathology for the dental hygienist, Leslie DeLong, Nancy W. Burkhart