ENDODONTIUM to termin obejmujący dwie tkanki zęba: zębinę i miazgę, stanowiące jedność strukturalno-funkcjonalną. Obydwie rozwijają się z brodawki zębowej (papilla dentis). Mają one na siebie nawzajem duży wpływ, a mianowicie miazga pełni funkcję odżywczą w stosunku do zębiny natomiast zębina barierę ochronną dla miazgi. Dzięki temu powiązaniu możliwe jest zachowanie miazgi w prawidłowym stanie czynnościowym, zapewniającym ciągłość bariery chroniącej organizm przed wnikaniem bakterii.

BUDOWA ZĘBA

MIAZGA

MIAZGA ZĘBA(pulpa dentis) zwana miazgą komorową wypełnia komorę zęba oraz jako tzw. miazga korzeniowa występuje w kanale korzeniowym. Poprzez otwór wierzchołkowy łączy się ona z ozębną.
Miazgę tworzy tkanka łączna galaretowata dojrzała. W jej skład wchodzą: fibroblasty kształtu gwieździstego, zasadochłonna substancja podstawowa bogata w proteoglikany oraz glikolipidy, włókna kolagenowe o nierównomiernym rozłożeniu, cienkie nietworzące pęczków, a także nieliczne włókna o średnicy ok. 15 nm., przypominające włókna sprężyste.
W budowie miazgi możemy wyodrębnić trzy warstwy:

•    MIAZGA WŁAŚCIWA, jest warstwą bogatokomórkową, stanowi centralną część, a zarazem główną masę miazgi. Zbudowana jest ona z komórek gwiaździstych podobnych do komórek mezenchymalnych oraz fibroblastów, które łącząc się ze sobą wypustkami tworzą sieć. Podstawową funkcją fibroblastów jest tworzenie włókien kolagenowych. W przypadku uszkodzenia właściwych komórek zębinotwórczych oba rodzaje komórek mogą różnicować się w odontoblasty. W warstwie tej stwierdza się także obecność komórek biorących udział w reakcjach odpornościowych organizmu tj. makrofagów, limfocytów, komórek plazmatycznych i komórek tucznych. Liczba tych komórek zmienia się w zależności od stanu czynnościowego miazgi i wzrasta w stanach zapalnych.

•    UBOGOKOMÓRKOWA WARSTWA JASNA, tzw. strefa Weila. Zawiera ona pojedyncze fibroblasty i dwa rodzaje włókien: kolagenowe i elastyczne. Włókna elastyczne otaczają ściany większych naczyń, które wraz z nerwami tworzą splot pododontoblastyczny Raschkowa. Od tego splotu odchodzą cienkie bezmielinowe włókna nerwowe, które wnikają pomiędzy odontoblasty i do kanalików wewnętrznej warstwy zębiny. Miazga jest bogato unaczyniona. Naczynia włosowate miazgi są dwojakiego rodzaju: typu okienkowego, których błona podstawna przylega do odontoblastów, drugie natomiast to typowe naczynia włosowate o ścianie ciągłej. Naczynia włosowate miazgi przechodzą w szerokie naczynia żylne, które przez otwór wierzchołkowy wychodzą z miazgi i łączą się z naczyniami ozębnej. Rzecz, o której warto jeszcze wspomnieć to taka, iż tętnice i żyły miazgowe mają bardzo cienkie ściany, będące wynikiem zredukowania ich mięśniówki. Efektem jest duża wrażliwość miazgi na zmiany ciśnienia, gdyż komora i kanał korzeniowy otoczony substancjami twardym nie mogą się rozszerzać. Już niewielki obrzęk zapalny, który powoduje wzrost ciśnienia prowadzi do zamknięcia światła naczyń miazgi, czego skutkiem są zmiany martwicze i obumarcie miazgi. Rozbudowana sieć naczyń włosowatych leżąca bezpośrednio pod warstwą odontoblastów zapewnia im właściwe zaopatrzenie w substancje odżywcze niezbędne do wzmożonego metabolizmu podczas tworzenia zębiny. W młodej miazdze występują pojedyncze włókna kolagenowe, ich liczba zwiększa się stopniowo wraz z wiekiem.

•    WARSTWA ODONTOBLASTÓW, pojedyncza warstwa komórek zębinotwórczych tj. odontoblastów, leżąca najbardziej obwodowo. Jądra tych komórek położone są na różnych poziomach, co imituje wielowarstwowość. Są to wysokie, walcowate komórki połączone między sobą za pomocą desmosomów. Maja dwie główne wypustki, z których pierwsza długa wypustka, czyli wypustka zębinowa komórki zębinotwórczej, wnika do kanalików zębiny i stanowi włókno zębinowe Tomesa. Drugą stanowi wypustka zwana wypustka, miazgową, która biegnie w głąb miazgi. Oprócz tych dwóch głównych wypustek odontoblasty posiadają jeszcze krótkie wypustki boczne, przy pomocy, których łącza się ze sobą. Pomiędzy odontoblastami biegną grube włókna srebrochłonne. Występują one w zewnętrznych warstwach miazgi i kierują się ku zębinie, gdzie się zakotwiczają. Włókna te określa się mianem włókien spiralnych Korffa. Komórki zębinotwórcze mają strukturę zespólni (syncytium).

ZĘBINA

ZĘBINA (dentinum) stanowi szkielet zęba, na którym opiera się kruche, twarde i nieelastyczne szkliwo. Elastyczność zębiny powoduje większą wytrzymałość zęba na urazy, a dzięki swej sprężystości zębina może chronić ząb przed załamaniem. W skali twardości minerałów, czyli skali Mohsa, zębinę ocenia się na 4-5o na 10 możliwych.
Budową i właściwościami fizycznymi zębina przypomina kość, lecz jest od niej bardziej zmineralizowana, przez co jest twardsza oraz nie posiada jamek kostnych.
W składzie zębiny możemy wyróżnić:
•    Sole mineralne ok.70%
•    Związki organiczne ok.17-18%
•    Woda ok. 12-13%
Zębina zbudowana jest głownie z oseomukoidu, stanowiącego substancję podstawową oraz z włókien kolagenowych, zwanych włóknami Ebnera. Pęczki włókien kolagenowych stanowią część organicznej zębiny i zajmują ok. 90% jej składu całkowitego. Zbudowane są z kolagenu typu I. Pozostałą część organiczna zajmują białka niekolagenowe – fosfoproteiny, a także w mniejszej ilości glikoproteiny oraz proteoglikany. Charakterystycznymi białkami niekolagenowymi są fosforyny i sialoproteiny. Zarówno jedne jak i drugie w podobnym stopniu wykazują zdolność wiązania jonów wapnia i łączą się wiązaniami chemicznymi z kolagenem. Biorą one udział w mineralizacji zębiny, a ich brak lub niedobór prowadzi do zaburzeń w powstawaniu zębiny.

Mineralizacja zębiny następuje przede wszystkim przy udziale pęcherzyków matrix, w których powstają pierwsze kryształy apatytów. Wokół pęcherzyków odkładają się kolejne apatyty i tworzą wspólnie zmineralizowane, kuliste skupiska (kalkosferyty). W czasie dalszego zwapniania pewną rolę
odgrywa również kolagen. Wapnieją także przestrzenie pomiędzy kulistymi skupiskami. Nie zwapniałe miejsca pomiędzy tworami wapniowymi (kalkosferytami) tworzą tzw. strefę ziarnistą Tomesa. Występuje ona przede wszystkim w okolicy szyjki zęba, w pobliżu korzenia. Miejsca tego typu są podatne na próchnicę. W miejscu przejścia zębiny w szkliwo występują włókna kolagenowe, pochodzące z odontoblastów i łączące się z matrix szkliwa. Prawdopodobnie mineralizują się one równocześnie z hydroksyapatytami szkliwa. Zapewnia to mocne, fizyczne połączenie szkliwa z zębiną. Mineralizacja zębiny okołomiazgowej dokonuje się bez udziału pęcherzyków matrix.
Kryształy apatytowe odkładają się na stosunkowo cienkich fibrylach kolagenowych lub pomiędzy nimi. Także tu dochodzi do pojawienia się tworów kulistych. W mikroskopie są one widoczne, jako skupiska kuliste o różnej wielkości, a także, jako twory stożkowate. Mineralizując się, tworzą tzw. zębinę międzykulistą. Przy niedoborze witaminy D powstaje rozległe pole zębiny międzykulistej o słabo zwapniałej lub nie zwapniałej strukturze.

Słabo zwapniałą zębiną jest także świeżo powstała zębina tzw. prezębina, która tworzy cienką warstwę od strony komory i kanału korzeniowego. Stopniowy przyrost oraz mineralizacja warstw zębiny widoczne są na przekroju, jako linie przyrostowe tzw. linie Ebnera. Linie te często ulegają poszerzeniu i wówczas określa się je, jako linie konturowe Owena. Zgodnie z ich przebiegiem ułożone są przestrzenie międzykuliste, które świadczą o nierównomiernym wapnieniu poszczególnych warstw zębiny.

W zębinie znajdują się liczne kanaliki zębinowe. Ułożone są one promieniście i wygięte w kształcie litery S w koronie zęba, a równolegle (prostopadle do cementu) i przebiegające lekko faliście w korzeniu.
Zawierają one:
•    Wypustki komórek zębinotwórczych, czyli odontoblastów tzw. włókna Tomesa
•    Bezrdzenne włókna nerwowe
•    Płyn tkankowy
Wypustki odontoblastów biegnące w kanalikach w pobliżu odontoblastów pokrywa warstwa niezmineralizowanej zębiny, zbudowanej z substancji podstawowej i włókien kolagenowych, tzw. osłonka Neumana. Ściana kanalików zębiny natomiast jest wyścielona warstwą silnie zmineralizowanej zębiny. Jest to zębina okołokanalikowa, przylegająca do osłonki Neumana.

1- zębina ; 2 – szkliwo 3 – komora wypełniona miazgą; 4 – kanał zębowy z miazgą

Bibliografia:
M. Barańska – Gachowska, „Endodoncja wieku rozwojowego i dojrzałego”
B. Arabska – Przedpełska, „Endodoncja – morfologia, diagnostyka, leczenie”
Z. Kmieć, „Histologia i cytofizjologia zęba i jamy ustnej”